Νέος ηδονικός “ταχύπλους” του θρυλικού υπερωκεάνειου
«Έρχομαι τώρα στον «Μεγάλο Ανατολικό».
Όπως σου έλεγα πρόκειται περί μυθιστορήματος. Για την ώρα έγραψα 200 σελίδες και έχουμε ακόμη τράτο.
Ο Μέγας Ανατολικός είναι ένα τεράστιο για την εποχή του (1867) υπερωκεάνειον που κάνει το παρθενικό του ταξείδι από το Λίβερπουλ στη Νέα Υόρκη. Όσα λαμβάνουν χώρα επί του σκάφους κατά τη διάρκεια του ταξειδιού αποτελούν την υπόθεση του έργου. Ήρωες του μυθιστορήματος είναι ορισμένοι επιβάται και το ίδιο το καράβι».
Αυτά είχε γράψει ο Ανδρέας Εμπειρίκος στις 16-9-1945, σε επιστολή στη μετέπειτα σύζυγό του Βιβίκα Ζήση. Ακολουθούσε ένας κατάλογος των κυριότερων προσώπων του μνημειώδους μυθιστορήματος-ποταμός, που αριθμώντας στην τελική του μορφή οκτώ τόμους και 2.104 σελίδες, αποτελεί το ογκωδέστερο ελληνικό μυθιστόρημα και από τα τολμηρότερα κείμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Της Ελπίδας Πασαμιχάλη
Ο Μέγας Ανατολικός υπήρξε έργο ζωής για τον Ανδρέα Εμπειρίκο και το «παρθενικό ταξίδι» του, στο αναγνωστικό κοινό, προκάλεσε ακραία συναισθήματα. Σε κάποιες περιπτώσεις θα λέγαμε ότι ο Ανατολικός, σαν τον Τιτανικό, συγκρούστηκε με δύο παγόβουνα: εκείνο του πουριτανισμού και το άλλο της ηθικολογίας. Ευτυχώς όμως δεν βυθίστηκε. Αφού ήταν πολλοί οι «διασώστες» και υποστηρικτές του. Δικαιώνοντας και από αυτή την πλευρά τον χαρακτηρισμό που είχε δώσει ο δημιουργός του, ως «βιβλίο του Ύψους και του Βάθους».
Η συγγραφή του ξεκίνησε το 1945 και ολοκληρώθηκε με διάφορες διακοπές το 1970, ενώ η έκδοση του, με εξαίρεση κάποια αποσπάσματα που είχαν κυκλοφορήσει νωρίτερα, πραγματοποιήθηκε, σύμφωνα με επιθυμία του Ανδρέα Εμπειρίκου, μετά το θάνατο του, την περίοδο 1990 -1992, σε οκτώ τόμους, από τις εκδόσεις Άγρα. Σήμερα επανεμφανίζεται με τη μορφή Ανθολόγιου από τις ίδιες εκδόσεις, κάτι που επίσης αποτελούσε επιθυμία και του ίδιου του συγγραφέα, με ανθολόγηση, εισαγωγή και επιμέλεια του Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Ο ηδονικός πλους του επιβλητικού υπερωκεάνειου συνεχίζεται λοιπόν και στην προκειμένη περίπτωση γίνεται …ταχύπλους!
Πρωταγωνιστές τού μυθιστορήματος είναι οι επιβάτες τού υπερωκεανίου, που διαπλέουν τον Ατλαντικό, απολαμβάνοντας τον έρωτα χωρίς όρια και σε όλες τις μορφές του. Ανήκουν σε όλες τις τάξεις και οι περισσότεροι από αυτούς είναι Αγγλοσάξονες, Βρετανοί και Βορειοαμερικανοί, αν και συνολικά εκπροσωπείται μία πληθώρα εθνικοτήτων. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ο χαρακτήρας του Έλληνα ποιητή Ανδρέα Σπερχή, που κατά γενική ομολογία έχει στοιχεία του Εμπειρίκου.
Ερωτική επανάσταση και ελευθερία
«Θα πει ψέματα όποιος λέει ότι δεν διεγείρεται ακούγοντάς το. Όχι με την έννοια της πορνογραφίας όμως, αλλά της ποιήσεως. Λοιπόν παριστάνει την πορείαν από την σημερινήν, τους σκοτεινούς ας πούμε χρόνους που ζούμε ακόμη εμείς σήμερον –με κάτι σποραδικές εκδηλώσεις όπως ο Υπερρεαλισμός, κάποτε και ο Ρομαντισμός, όπως διάφορες επαναστάσεις κατά καιρούς, ακόμη και πολιτικές. Παρ’ όλα αυτά δεν κατάφεραν να κάμουν ό,τι μια μέρα εντούτοις θα γίνει, συντελούντων των στοιχείων των πιο ζωτικών που αναφέραμε, από πάσα προέλευσιν, αλλ’ όχι δια των μέσων που νομίζουν, αλλά δια της ολοκληρωτικής και πλήρους ερωτικής –και ηδονιστικής εννοώ- ερωτικής πραγματοποιήσεως, ελευθερίας – η ελευθερία πραγματοποιείται. Με αυτό ασχολήθηκα στον μεγάλο Ανατολικό συγκεκριμένως».
Μια ερωτική και πολιτική ουτοπία
Αυτό ήταν το καλλιτεχνικό και εν τέλει φιλοσοφικό όραμα του Ανδρέα Εμπειρίκου με το μνημειώδες αυτό έργο, όπως έχει εκφραστεί από τον ίδιο, σε μαγνητοφωνημένη συνομιλία του με τη σύζυγό του, τη ζωγράφο Νίκη Καραγάτση και τον ποιητή Άκη Δασκαλόπουλο. Η φράση αυτή εκφράζει και τη βαθειά του βεβαιότητα ότι αυτή η ερωτική και εν τέλει πολιτική ουτοπία που οραματίστηκε, θα γίνει πραγματικότητα κάποια μέρα. Διαπιστώνοντας ότι τα πολλά και διάφορα κοινωνικοπολιτικά συστήματα απέτυχαν να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από τη δυστυχία του, ο Εμπειρίκος υποδεικνύει ως «λύτρωση» την επιστροφή στην παιδικότητα και στην αθωότητα της ανθρώπινης ψυχής, και βλέπει την ίαση στον ανίκητο Έρωτα, που αποτελεί την αιτία αλλά και τη λύση του προβλήματος.
«Μια καθαρή Ποίηση του Έρωτος και των ηδονών του»
Λογοτέχνης της γενιάς του ΄30, ψυχαναλυτής και ο πρώτος που άσκησε την ψυχανάλυση στον ελληνικό χώρο, ο Ανδρέας Εμπειρίκος που υπήρξε από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ελληνικού υπερρεαλισμού, ήταν βαθύς γνώστης της ανθρώπινης ψυχής και εξαιρετικά πρωτοπόρος. Στις πληθωρικές ερωτικές αφηγήσεις του Μεγάλου Ανατολικού αρνήθηκε κατηγορηματικά την επίφαση, την ηθικολογία και τον «εξευγενισμό» των λέξεων, και υπήρξε εκ πεποιθήσεως υποστηρικτής της κυριολεξίας στην έκφραση. Θέλησε να συνθέσει μια «καθαρή Ποίηση του έρωτος και των ηδονών του» στην πιο αρχετυπική της μορφή, στην οποία οι πουριτανισμοί δεν χωράνε. Όπως είχε γράψει σε υστερόγραφο επιστολής του στον Νάνο Βαλαωρίτη το 1958: «Η χρησιμοποίηση λέξεων ή εκφράσεων του 18ου αιώνος, που συγκαλύπτουν τις ωραίες και εύγλωττες κυριολεξίες, είναι κάτι που όχι μόνο δεν δέχομαι, αλλά απεχθάνομαι. Θα ήτο σαν να φορούσα σε ένα ωραίο κεφάλι με θαυμάσια ξανθά ή μαύρα μαλλιά μια πουντραρισμένη περρούκα –την περρούκα αθλίας “grivoiserie”, με την οποία δεν έχω απολύτως καμία σχέση».
Φύλλο ….συκής για τη γύμνια των αγαλμάτων;
Είναι αυτή ακριβώς η ρέουσα και ποιητική γλώσσα του κειμένου που ανυψώνει το έργο στο επίπεδο της υψηλής λογοτεχνίας, εκεί όπου δεν χωρούν σεμνοτυφίες και ηθικολογικές κορώνες, εκεί όπου η Τέχνη κινείται σε ένα χώρο πέραν του εφήμερου καλού και κακού. Στον αφηγηματικό χείμαρρο του Ανδρέα Εμπειρίκου, ο λόγος αναβλύζει ξέφρενος και ρυθμικός, πληθωρικός, οργιαστικός, παιγνιώδης και συχνά χιουμοριστικός, συνθέτοντας μια μουσική πανδαισία λέξεων. Δημιουργώντας μια γλώσσα που ξεπέρασε κατά πολύ κάθε προηγούμενο στην ερωτική λογοτεχνία, και όχι μόνο, το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου γοητεύει με την γλαφυρότητα, την ομορφιά και την αθωότητά του. Πρόκειται εν τέλει για την ίδια την αθωότητα της φύσης, την οποία ο Εμπειρίκος προσπαθούσε να αποκρυπτογραφήσει και την οποία δεν διατρέχει η ανθρώπινη ηθική, αλλά η αρμονία και η σοφία. Υπάρχουν στιγμές που σκέπτεται κανείς πως το να ενοχλούμαστε σήμερα από την «ελευθεροστομία» στη λογοτεχνική αφήγηση του Ανδρέα Εμπειρίκου είναι σαν να μας ενοχλεί η γύμνια των αρχαίων αγαλμάτων και να θέλουμε να την καλύψουμε με φύλλο συκής….
«Ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε
με το υλικό του ψυχαναλυτή, στις δεξαμενές
ενός οραματιστή και προφήτη»
Οδυσσέας Ελύτης
Σε καιρούς που δείχνουν εξίσου σκοτεινοί με εκείνους που ανέφερε ο Ανδρέας Εμπειρίκος στην απομαγνητοφωνημένη συνομιλία του, σε εποχές μια νέας υποκριτικής και απειλητικής «πολιτικής ορθότητας», εξαιρετικά εύστοχος παραμένει ο σχολιασμός του Οδυσσέα Ελύτη, σύμφωνα με τον οποίο η απώτερη αξία του έργου «δεν βρίσκεται σ΄αυτά [τα περιγραφόμενα] βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή, που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και στις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου […] και αναεκπέμπεται στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. Η αγαθότητα του Εμπειρίκου έρχεται από –και τραβάει για- πολύ μακριά. Δεν είναι η δεοντολογία των θρησκευομένων ή η βλακώδης των αδυνάτων. Υποδηλώνει μια πίστη ότι τα υλικά και οι προϋποθέσεις για το καλό έχουν δοθεί στον άνθρωπο, που αν δεν τα εκμεταλλεύεται είναι από δικό του λάθος., από την ανικανότητά του να υπερνικήσει τις μακραίωνες προλήψεις και τα χωρίς λόγο κατατυραννισμένα στο σκότος της ψυχής του συμπλέγματα. Διόλου άσχετο λοιπόν ότι ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με το υλικό του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
«Μεταλλωρύχοι, ψυχαναλυταί και ποιηταί της δράσεως και του λόγου, όσοι δεν περιορίζεσθε εις έστω και ωραία φληναφήματα της παρακμής, της «ντεκαντέντζας», χειρώνακτες και πνευματικοί, εργάται απάντων των εγκάτων, σύντροφοι, συνοδοιπόροι, συνερασταί και αδελφοί εν όπλοις, εργάται και ερευνηταί του απείρου βάθους, άνευ της κατακτήσεως του οποίου θα ήτο αδύνατον να συλλάβωμεν καν την έννοια του απείρου ύψους, σας απευθύνω, πριν συνεχίσω την αφήγησή μου, κατά τρόπον που τα λόγια αυτά να αποτελούν μέρος αδιαίρετον και αναπόσπαστον του όλου έργου, σας απευθύνω επάνω και μέσα από τας οικουμενικάς και τας ατομικάς μας τρικυμίας, επάνω από όλας τας αβαθείς και αρνητικάς διδασκαλίας και επάνω από τας απατηλάς και καταστρεπτικάς των πάντων, ταπεινότατα υλιστικάς δημοκοπίας, προς υμάς, τους απανταχού της γης εργάτας, όλων ανεξαρτήτως των «εγκάτων», προς υμάς τους φανερούς ή αφανείς γεννήτορας παντός μεταγενεστέρου κλέους των ηλιόλουστων επιφανειών της γης και πάσης εν τω παρόντι και εν τω μέλλοντι αφθαλμοφανούς χαράς και δόξης των ανθρώπων, σας απευθύνω εκ βάθους καρδίας, ένθερμον και παλλόμενον χαιρετισμόν ευγνωμοσύνης και αλληλεγγύης».
INFO
«Ο Μέγας Ανατολικός», Ανθολόγιον
ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΙΩΡΓΗΣ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Δεκ. 2011
ΣΕΛ. 920, ΤΙΜΗ € 32,00
