Του Κωστή Τριανταφύλλου
ποίηση σε εξέλιξη
…Αλλά υπάρχουν και μερικές τέχνες που μεταχειρίζονται όλα τα μέσα για τα οποία μιλήσαμε, εννοώ δηλαδή και ρυθμό και τραγούδι, και μέτρο, όπως είναι η ποίηση των διθυράμβων και των νόμων, καθώς και η τραγωδία και η κωμωδία…., 1/1447b, Ποιητική, Αριστοτέλους.
Οι αφίσες όριζαν για τον Guillaume Apollinaire την ποίηση εκείνο το πρωί, οι αφίσες σήμερα, μετά τόσα χρόνια διαφήμισης, είναι αυτές που όρισαν την δική τους αυτόνομη ύπαρξη που καταστρατηγεί την λέξη/έννοια, στην ουσία την δυσφήμησαν και φυσικά την ποίησή της, ορίζοντας κι ένα αισθητικό πλαίσιο σε μια γιγαντιαία προσέγγιση όπου ο άνθρωπος είναι πολύ μικρός μπροστά στην εικόνα του στην αφίσα.
Όλα έχουν αλλάξει και οι προσλαμβάνουσες επίσης. Για ποια τέχνη μετά το Άουσβιτς αναρωτιέται ο Αντόρνο; Η μάχη για την «επιβίωση» μιας γλώσσας με ποιο τρόπο γίνεται; Παραφράζοντας μπορεί κανείς να πει για πια ποίηση μετά τον ήδη κηρυγμένο προληπτικό πόλεμο ή την οικολογική καταστροφή ή την απάθεια για τα κοινά και την κρίση των αξιών. Η ποίηση είναι ένας έρωτας που δεν τελειώνει, αλλά κάθε φορά ορίζεται διαφορετικά σαν αίσθηση σε αέναη επαναδιαπραγμάτευση της πολύπλοκης νέας πραγματικότητας.
Κάποτε η Ελληνική ήταν μια διεθνής γλώσσα. Η αλλαγή συντελέσθηκε όμως. Μα για το γλωσσικό ζήτημα και τον αναλφαβητισμό δεν φταίει η ποίηση! Ζούμε σε μια περίοδο που όλα δείχνουν πως σε λίγα χρόνια με την τεράστια αύξηση του πληθυσμού της γης, την λειψυδρία, την ερημοποίηση, την αύξηση της μετανάστευσης, την φτώχεια, θα έχουμε το ένα τρίτο του πληθυσμού αναλφάβητους, αλλά ζωντανούς μάλλον ακόμη! Όλα αυτά λοιπόν γράφονται για τους πληθυσμούς εκείνους που μπορούν να έχουν πρόσβαση στα στοιχειώδη της ζωής, στη μόρφωση και στα αγαθά εκείνα του τεχνολογικά λεγόμενου προηγμένου κόσμου.
Το ποίημα στο διαδίκτυο σε νανοδευτερόλεπτα βρίσκεται μπροστά μου, στη γλώσσα μου, ενώ γράφτηκε πριν από ένα λεπτό στην Κινεζική γλώσσα της Νότιας Κίνας! Φυσικά και δεν πιστεύω πως η μετάφραση είναι όπως αν το μετέφραζα εγώ, αν ήξερα Κινεζικά και μάλιστα ειδικής διαλέκτου. 
Όμως πιστεύω να αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει αυτό σαν ποιητική εξέλιξη και μάλιστα σε δέκα χρόνια μετά από σήμερα. Αν σκεφτούμε το ποίημα των αναπνοών του Bernard Heidsieck ή την ηχητική ποίηση του Kurt Schwitters ή του Henri Chopin δεν χρειάζεται μετάφραση, όπως άλλωστε και η αρχαία Ελληνική Ποίηση για τους Γάλλους φίλους μου δεν χρειάζεται μετάφραση.
Είναι γνωστή αλήθεια πως λίγοι γνωρίζουν την Ελληνική για να διαβάσουν την ποίησή της! Και είναι επίσης δεδομένο πως η γλώσσα της ποίησης μεταφράζεται αλλά η ποιητική αίσθηση είναι αμετάφραστη. Εξ άλλου «ο ποιητής δεν είναι μόνον μετροποιός και μυθοποιός, είναι ακόμη νοηματοποιός, δημιουργός νοημάτων και σημασιών. Είναι ακόμη εικονοποιός, δημιουργός εικόνων και μελοποιός, δημιουργός μουσικής.» όπως γράφει, σε γαλλική γλώσσα, ο Κ. Καστοριάδης4.
Τα βιβλία τι θα γίνουν; Όλα θα είναι σε ipad και στο Issuu.com; Η γλώσσα θα σταματήσει να παράγει ποίηση; «Οι άνθρωποι θα διαβάζουν;», ρωτάει μια βιβλιοπώλης των Αθηνών σε τηλεοπτική εκπομπή. Όχι, δεν είναι τόσο ισοπεδωτικά αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Πράγματι μέσα από το διαδίκτυο μπορείς να κατεβάσεις ένα βιβλίο ή ένα τμήμα του και πολλές φορές επί πληρωμή.
Η χειρότερη ερώτηση είναι αν εκτός από τους ειδικούς η ποίηση θα αγγίξει ένα ευρύτερο κοινό. Αυτό όμως ήτανε ένα παντοτινό αίτημα. Ο Σεφέρης πριν πάρει το Νόμπελ είχε πουλήσει ελάχιστα αντίτυπα της τελευταίας του ποιητικής συλλογής. Εδώ είναι που πέρα από την ποιητική οικογένεια που ανήκει ο καθένας μας αναρωτιέμαι πολύ αν η ποίηση θα συνεχίσει να διεισδύει με την παλιά μέθοδο. Νέες μορφές μπορούν να διαδώσουν δυναμικότερα και να διεγείρουν το ποιητικό αισθητήριο μέσα από πολύτεχνες /πολυποιητικές παρουσιάσεις και βέβαια το διαδίκτυο που επιτρέπει την διάδοση, την κριτική παρουσίαση και την διάχυση ξεπερνώντας τις φτωχές λογικές της διανομής σε βιβλιοπωλεία και της ανάρτησης ή όχι στην βιτρίνα.
Και βέβαια μέσα σε αυτόν τον τεράστιο όγκο ασημαντότητας και φασαρίας εντός κι εκτός διαδικτύου γύρω από την ποίηση, τίθεται ένα βασικό ερώτημα: τι να διαβάσουμε; Βιβλία χωρίς τέλος, βιβλία ποίησης που αναδεικνύουν ένα τεράστιο καταρράκτη ενέργειας και μια χιονοστιβάδα νοημάτων, βιβλία ποίησης που εισχωρείς και νοιώθεις μετά σα να φοράς κάποιο κέλυφος για να δεις και να μυρίσεις τη ζωή, βιβλία… Λευκή επιταγή στην επόμενη λευκή σελίδα ποίημα για το λευκό, για το αγέννητο, για το επόμενο. Ανιχνευτής ποίημα διαστημικός φακός ή σκάφανδρο για απύθμενους χώρους, ν’ αναπνέουμε στα μεσοδιαστήματα της σκέψης και του ονείρου, να ξεχάσουμε ν’ αναπνέουμε και να βυθιστούμε και ν’ αφεθούμε στο προτεινόμενο νέο αλφαβητάρι, στην ιχνηλασία των ποιητικών αισθήσεων, μακριά απ’ το βιβλίο αλλά και μέσα στις αγέννητες σελίδες.
Στην περίοδο των διαδικτυακών ψηφιακών πολιτισμών όλο και πιο πολύ θα συναντάμε προσεγγίσεις στην ποίηση με ενσωμάτωση ξένων/εξωγενών προς την κειμενική ποίηση στοιχείων. Πολυποιητική συμπεριφορά που μας πάει πίσω στις αρχές του 20ού αιώνα αλλά δείχνει και το δρόμο για επανεννοιοδότηση αυτής της ποιητικής αίσθησης. Είναι μια προοδευτική περίοδος ποιητικών αναζητήσεων; Ή είναι μια περίοδος αναδίπλωσης στα κεκτημένα; Από το τέλος της δεκαετίας του ΄70 ένα πέπλο σιωπής αρχίζει να απλώνεται μια που η εμπορευματική αξία των πάντων άρχιζε να ανθίζει και μια μεταμοντέρνα κατάσταση μια νέα δουλεία, ένας νέος αναλφαβητισμός γεννήθηκε μέσα σε μια σχετικιστική απάθεια.
Έτσι, οι τοπικές κοινωνίες αυτάρεσκες δεν προσπάθησαν να υπερπηδήσουν, να χτυπηθούν με το επερχόμενο κενό νοήματος αλλά βολεύτηκαν κλείστηκαν στο καβούκι τους αυτολιβανιζό-μενες ή οργανώνοντας καλύτερα τα του οίκου τους αποφεύγοντας την διαπολιτισμική επικοινωνία και διαδημιουργικότητα. Έτσι, η κριτική αντιμετώπιση σύρθηκε στα στενά οικογενειακά πλαίσια. Ήρθε όμως το διαδίκτυο και αναγκαστικά μπήκανε οι πληροφορίες στα σπίτια μας. Κάτι άλλαξε. Νέοι βρήκαν άλλο πεδίο δράσης λαμπρό να ασκήσουν τη δημιουργικότητά τους. Πέρασαν πάνω από το κενό αυτών των τριών δεκαετιών σε ένα θαυμάσιο διαδικτυακό κόσμο πληροφορίας. Όχι όμως και κριτικής. Έτσι το τοπικό χωριό γιγαντώθηκε στο πλανητικό και η ίδια νοοτροπία κυριάρχησε. Γιατί πλέον ποιος μπορεί να κρίνει τι, σε έναν κόσμο κατακομματιασμένο σε τμήματα πληροφορίας που δεν τα γνωρίζουμε και είναι φυσικό και ποτέ να μην έρθουμε σε επαφή μαζί τους.
Οι κεντρικές διαδικτυακές πύλες και οι συγκεντρωτικοί ιστότοποι περνάνε κάποια γενικά ποιητικά στοιχεία, περισσότερο εκδοτικά, οι ανάλογοι τόποι έρευνας τα δικά τους, οι πολυμεσικοί τα δικά τους και με αυτή την ειδίκευση φτάνουμε στο ο καθένας τα του οίκου του, αυτό δηλαδή που το κενό νοήματος προώθησε. Σήμερα βέβαια αυτό συμβαίνει και λόγω του τεράστιου πλούτου ποιητικής πληροφόρησης. Αλλά ακόμα και στα του οίκου τους η κριτική ματιά είναι περιορισμένη. Κάποιος λέει αυτό είναι ένα καλό ποίημα γι’ αυτούς τους λόγους. Σωστά και πρέπει να το πει, όμως ποιος ασκεί αντίλογο; Είναι σαν μια συνεχής αυτοδιαφήμιση με περιορισμένο κοινό και οι δυνατότητες διαλόγου ενώ είναι άπειρες, λόγω τεράστιου όγκου ποιητικής πληροφόρησης αλλά και για άλλους ευνόητους λόγους, ελάχιστοι ασχολούνται με το σχολιασμό. Είναι διαφανής η λειτουργία της κριτικής και των βραβείων ή πρέπει να επανεξετασθούν οι ομάδες πίεσης σε σχέση με τις αξίες και το ιστορικό γίγνεσθαι της ποιητικής δημιουργίας στην εξέλιξή της; Όλα αυτά βέβαια αν πραγματικά και άφοβα μας ενδιαφέρει η εξέλιξη της ποίησης, η προώθησή της και το ξαναζωντάνεμά της και αν μας ενδιαφέρει η νέα γενιά να είναι ποιητικά μορφωμένη αλλά και να έχει στα χέρια της τα εργαλεία που θα δώσουν στην γλώσσα και τις ποιητικές αισθήσεις της, νέο έναυσμα σε δρόμους υπέρβασης και σύνθεσης.
Εν δυνάμει πρωτοποριακή ποίηση είναι εκείνη που έχει την ελευθερία να εφαρμόσει κάθε γλωσσική έρευνα και τρόπο παρουσίασής της, σε αντίθεση με μια ποίηση που επαναλαμβάνει και ασταμάτητα ξαναεπισκέπτεται τις κληρονομημένες φόρμες του παρελθόντος. Ανανεωτική ποίηση λοιπόν με επινοητική δημιουργικότητα. Δεχόμαστε με σιγουριά την έρευνα στην επιστήμη, γιατί όχι στη λογοτεχνία; Χρησιμοποιούμε με βεβαιότητα την πρωτοποριακή εφαρμογή της επιστημονικής έρευνας, γιατί να μην απολαύσουμε την ποιητική πρωτοποριακή σύνθεση αισθήσεων μιας ανεξάντλητης έρευνας; Άφοβα λοιπόν να χρησιμοποιούμε σήμερα την λέξη «πρωτοποριακό» παρά λέξεις με πλάγια αναφορά που έρχονται από μια νεοσυντηριτική στάση και υποκρύπτουν τον κακό σχολιασμό όπως υβριδικό, πειραματικό και άλλες παρόμοιες. Όταν, την δεκαετία του ΄60, χρησιμοποιήθηκαν ήτανε γιατί οι ιστορικοί πρωτοπόροι ήτανε εν ζωή και δρώντες, για να διαφοροποιηθούν λοιπόν από την ιστορική πρωτοπορία δημιουργήθηκαν αυτές οι λέξεις.
Ήθελα να θυμίσω πως στην Ελλάδα πρωτοπαρουσιάζονται σε περιοδικά όπως το αγγλόφωνο Residu, Αθήνα 1965, κειμενικά πειράματα από τον Ron Zimardi και οπτικά ποιήματα από τον Charles Henri Ford, όπως προηγούμενα στο περιοδικό Κοχλίας, που κυκλοφορεί στην Θεσσαλονίκη το 1946, στο εξώφυλλο του αριθμού 7-8, παρουσιάζεται σε μετάφραση σχηματικό/οπτικό ποίημα του Guillaume Apollinaire, Το λαβωμένο περιστέρι και το σιντριβάνι. Κάποτε λέγοντας ποίηση εννοούσες και φιλοσοφία αργότερα έγινε ξεχωριστή προσέγγιση της σκέψης.
Κάποτε λέγοντας ποίηση σκεφτόμασταν μέτρο, τραγούδι και μουσική, αργότερα ξεχώρισαν σαν είδη τέχνης. Αργότερα η κλασσική ποίηση αμφισβητείται, το ζητούμενο επαναπροσδιορίζεται, πολλές φορές μάλιστα σε συνεργασία με άλλες τέχνες. Το ίδιο ψάξιμο για δρόμους ελεύθερης δημιουργικής έκφρασης κι επαναπροσδιορισμού τους γίνεται και στις άλλες τέχνες στις αρχές του 20ού αιώνα, στην δεκαετία του ΄60 αλλά και σήμερα. Είναι προφανές πως η εξέλιξη της τεχνολογίας έδωσε ελπίδες στην κατανάλωση, είναι ένα στοιχείο και αυτό που ενοποιεί το φαντασιακό των Δυτικών κοινωνιών που ελπίζουν σε νέες ρηξικέλευθες εφευρέσεις.
Σήμερα ζούμε μια άνευ προηγουμένου αποτυχία στην μονεταριστική αυτοδιαχείριση του καπιταλισμού, με μη ελεγχόμενες κρίσεις αλλά με στιγμιαία αποσόβηση κατάρρευσης του συστήματος, με περιθωριοποίηση μεγάλων λαϊκών τμημάτων, με καταβαράθρωση αρχών και αξιών, με ανυποληψία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Γνωστό αποτέλεσμα απληστίας των κερδοσκόπων και έλλειψης συμμετοχής και παρέμβασης του ίδιου του κόσμου.
Δεν αρκεί το ότι ένα έργο είναι αντικονφορμιστικό ή ενάντια στην μόδα και στο κατεστημένο για να είναι πρωτοποριακό. Μπορεί λοιπόν να είναι αντικομφορμιστικό ή ενάντια στην μόδα, δρώντας με τα ίδια μέσα του κατεστημένου και απευθυνόμενοι αυτοί οι δημιουργοί στο ίδιο ακριβώς φαντασιακό στοιχείο με σάτιρα ρηξικέλευθη ή και με επαναστατική κατακραυγή αντίθεσης.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά παράλληλα με το αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, μπορεί ένα κίνημα όπως αυτό του Underground στην Βόρεια Αμερική να είχε τέτοια πολλά στοιχεία αντιθέσεων, αλλά το ενδιαφέρον είναι πως συμπεριέλαβε την έρευνα και τον πειραματισμό, τη μίξη αισθήσεων, συνομίλησε με άλλα κινήματα ενδιάμεσων τεχνών και δεν αρκέστηκε στην ποίηση και την μουσική, αλλά έγινε τρόπος ζωής, κινηματογράφος κι αγκάλιασε έναν ολόκληρο κόσμο. Το Underground, ενώ θα έπρεπε να περιλαμβάνει μόνον και στενά τους μουσικούς που το δημιούργησαν, απλώθηκε σε ποιητές και συγγραφείς, έγινε συνώνυμο τότε και με τον πειραματικό κινηματογράφο και την οπτική ποίηση και την ηχητική ποίηση κι έναν ολόκληρο κόσμο ανανεωτικής τέχνης από θέατρο, ποιητικά δρώμενα έως κόμιξ.
Αυτό βέβαια στην Βόρεια Αμερική όπου η παρουσία του Underground ήτανε γηγενής και υπό ανάπτυξη. Τελικά χαρακτηρίσανε συνολικά μια γενιά, αυτή των Beat. Έγινε κίνημα κι έτσι όλα κινήθηκαν γύρω του ή ξεπήδησαν απ’ αυτό. Είχε οπωσδήποτε ανταπόκριση και σε άλλα μέρη αλλά εκφρασμένη επιλεκτικά, ανάλογα και με το κοινωνικό φαντασιακό που ανέβαινε στην εκάστοτε σκηνή.
Ποιοι ήτανε οι θεατές του πειραματικού κινηματογράφου; Μα βέβαια άνθρωποι που είχανε σχέση με μια άλλη ματιά συνολικά του κόσμου, της ποίησης, της ζωής, της τέχνης. Αν και πάλι δεν μας αρκεί το να ανατρέπονται τα πάντα σ’ αυτούς τους μικρόκοσμους για να τους ορίσουμε σαν μια πρωτοπορία, τότε από πού ξεπηδάει αυτή η άλλη κατανόηση των πραγμάτων αν δεν είναι από αυτούς τους γενναίους σχηματισμούς στη μέση της κοιμώμενης αφασιακής ουδέτερης λαοθάλασσας του τίποτα;
Μέσα σ’ αυτή την καταναλωτική ασημαντότητα όπου οι συγγραφείς κι οι καλλιτέχνες υπάρχουν όσο τους υποστηρίζει το μάρκετινγκ και τους τζογάρουν στο καζίνο και στην πιάτσα, η ιστορία τι καταγράφει; Μια φούσκα που λιώνει με τις κλιματικές αλλαγές αφήνοντας πίσω της χιλιάδες βιβλία κι έργα τέχνης άχρηστα, όντας εμπορεύματα που ανακυκλώνουν μόδες και τερτίπια τρόπου ζωής. Στην διεθνοποιημένη αλλά και στην τοπική σκηνή αντιγράφοντας κι επαναλαμβάνοντας μόδες ακολουθούν εθελοτυφλώντας τις επιταγές των κυρίαρχων αισθητικών ρευμάτων όντας ετερόνομοι στυλοβάτες ενός καοήθους πολιτισμού σε παρακμή.
Για πολλούς αιώνες υπήρξε μια ουσιαστική σιωπή. Έτσι και τώρα προχωράμε μέσα από αυτό το τεράστιο τρισδιάστατο πολυφωνικό υπερπαραγωγικό σε λογοτεχνία και σε αντικείμενα βουητό, στη σιωπή. Η πρωτοπορία πάντα υπάρχει, όμως δεν πουλάει! Δίνει ζωή στην ποίηση, στην τέχνη και στην Δημοκρατία. Ας ανακαλύψουμε την πρωτοπορία, ας είμαστε δεκτικοί στον πειραματισμό και στην έρευνα και μπορεί σε κάποιο ποιητικό βιβλίο ή σε κάποια ποιητική δράση/πράξη/μίξη αισθήσεων να βρούμε και να ανακαλύψουμε και να ορίσουμε την νέα αναζήτηση, την νέα έρευνα. Είναι όλα θέμα της γλώσσας και να μην την φοβόμαστε. Μπορούν όλοι να είναι πρωτοπόροι; Μακάρι. Μπορούν όλοι να πάρουν ένα βραβείο; Ποιοι από τους πρωτοπόρους ποιητές βραβεύτηκαν; Και δεν είναι κακό να υπάρχουν χρήματα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες κι ας λέγονται βραβεία.
Στο επόμενο: άγνωστος Χ στην Ποίηση (γ’ μέρος)
+ολική αίσθηση
Προηγούμενα
-άγνωστος Χ στην Ποίηση (α’ μέρος)
-άγνωστος Χ στην Ποίηση (β’ μέρος)
ἐν αρχη ην η ποίησις
