Του Κωστή Τριανταφύλλου
ἐν ἀρχῇ ᾖν ἡ ποίησις
Αυτό που ένωσε το φαντασιακό των περισσότερων χωρών από τις αρχές του 20ού αιώνα είναι αυτό της επανάστασης, της εκβιομηχάνισης, αλλά και των ιστορικών πρωτοποριών στην τέχνη (παρ’ όλο που η διάχυση της πληροφορίας δεν ήτανε όπως σήμερα άμεση) και είναι βέβαιο πως μετά το 1970 αυτό που μοιάζει ενοποιημένο στις περισσότερες χώρες είναι το τέλος μιας εποχής αξιών, η εμπορευματική αξιολόγηση κι ο καταναλωτισμός. Εδώ λοιπόν πρωτοπορία πώς μπορεί να υπάρξει αν πάει πίσω η κοινωνία; Προς τα πού πρώτος στην πορεία; Μα όποιος πάει μπροστά οικονομικά είναι πρωτοπόρος! Στον αντίποδα ακριβώς αυτού του εμπορευματικού φαινομένου υπάρχουν οι πειραματικοί, οι περιθωριακοί, οι ερευνητικοί ποιητές/καλλιτέχνες που με αυθεντικότητα ερευνούν για να δώσουν το στίγμα της απελευθερωμένης ποίησης και τέχνης.
Εδώ τίθεται το ζήτημα της έλλειψης γέννησης αυτόχθονου κινήματος με διεθνή εμβέλεια, αλλά και της όποιας επιρροής/διασύνδεσης των διεθνών κινημάτων στα καθ’ ημάς. Η ποίηση στα καθ’ ημάς έχει το μερίδιο συντήρησης που έχουν και οι άλλες χώρες. Δεσπόζει στην λογοτεχνική πραγματικότητα και αυτό οφείλεται στην έλλειψη ιστορικών καταβολών αλλά και σύγχρονων δημιουργιών που να εγγράφονται στην πρωτοπορία και στην έρευνα νέων ποιητικών. Παράγεται ανούσια επανάληψη, μη παρεμβατική ποίηση που περιθωριοποιεί το ποιητικό γεγονός. Δεν αρκεί ένα καλό ποίημα για να δικαιολογείται η τέτοια παραγωγή αδιάβαστων ποιητικών συλλογών. Στην παραπάνω γενική οριοθέτηση – και όπως σε κάθε τέτοια – είναι δεδομένο πως ξεχωριστές θαυμαστές ποιητικές φωνές έχουν σφραγίσει την ποιητική ζωή αυτού του τόπου, το γενικότερο περιβάλλον όμως είναι όπως το περιέγραψα. Είναι εύκολο να κρύβεσαι πίσω από την διαχρονική αξία του ποιητικού λόγου, την εννοιοδοτική αξία της ίδιας της γλώσσας, για να μην έχεις ουσιαστική παρέμβαση στη σημερινή γλώσσα και την σημερινή ποιητική της αίσθηση.
Ο χρόνος ανήκει στην ποίηση, όμως η αντίληψη του χρόνου σαν χρόνου δημιουργίας και όχι επανάληψης μπορεί να εμπνεύσει το δυναμικό φαντασιακό της ποίησης. Σήμερα υπάρχουν νέοι που ψάχνουν και επαναπροσδιορίζουν την ποιητική αίσθηση αλλά και αποφεύγουν την συντηρητική της προσέγγιση. Όχι πως δεν υπάρχει στους νέους ακόμη και η μεταμοντέρνα λογική του σχετικισμού και της συντήρησης!
Σε ποιους χρειάζεται η πρωτοποριακή λογική σήμερα; Ποιοι είναι οι ποιητές που παράγουν σημαντική ποίηση σήμερα (όλοι θα απαντούσανε το ίδιο;) ή ποιοι νοιώθουν πρωτοπόροι και θέλουν να το αποδείξουν με τις ποιητικές τους παραγωγές; Μήπως οι αυθεντικοί πρωτοπόροι/ποιητές έτσι κι αλλιώς δεν το θέτουν και μάλιστα δεν το διεκδικούν μέσα σε μια τέτοια ελληνική λογοτεχνική πραγματικότητα; Μήπως θα έπρεπε να συμβεί το αντίθετο και να δοθεί η μάχη; Μήπως αυτός ο χαρακτηρισμός υποτιμά το μεγαλείο της πρωτότυπης έμπνευσης που κρύβεται πίσω από μια στρατιωτικής εφαρμογής/προέλευσης καταβολή, της λέξης πρωτοπορία; Έτσι, χρησιμοποιώντας αυτόν τον χαρακτηρισμό, ας ακούμε/διαβάζουμε «ερευνητικός», «ανανεωτικός», ας ψάξουμε νέες εννοιοδοτήσεις γι’ αυτά τα μεγάλα ποιητικά γεγονότα που μόλις και τα μαθαίνουμε/τα παρακολουθούμε και πολλές φορές εξαφανίζονται, αφήνοντας ένα ελάχιστο ίχνος.
Έχω συνηθίσει αυτό το γεγονός από εικαστικά έργα Τέχνης-Τεχνολογίας που έχουν μια τέτοια συμπεριφορά εξαφάνισης. Αλλά και από θεατρικές παραστάσεις, από χορευτικές, από εικαστικά δρώμενα, από ποιητικά δρώμενα- όπου πήρα ενέργεια και πνευματική τροφή και τα χαρακτήρισα αριστουργήματα, διαμάντια και μετά από λίγο καιρό δεν θυμόμουνα τους συντελεστές, ήξερα πως τους είδα στο τάδε φεστιβάλ στην τάδε Γκαλερί – αυτό αρκεί. Και αυτό που πήρα, αρκεί. Εκεί επιτόπου μέσα στο έργο, στην ατμόσφαιρά του στο περιβάλλον αυτό ενεργοποιημένος ένα κομμάτι τέχνης κι εγώ. Ναι ο ρόλος της πρωτοπορίας είναι και να διαχέεται, να σκορπίζει το πνεύμα της για να συνεχίζει να αναπνέει δημιουργικά αυτός ο χώρος. Η θετική πλευρά είναι να δώσει ζωή έτσι που πιο εύκολα να ορθώσει το ανάστημά της για να ξεπεραστούν οι επαναλήψεις και οι μονότονες πληκτικές ποιητικές διαπραγματεύσεις.
Θέλω να μην γίνει σύγχυση και ταυτιστεί η πολιτική πρωτοπορία με την καλλιτεχνική, παρότι βέβαια μία λέξη έχει πολλές χρήσεις και υπηρετεί πολλούς σκοπούς. Για παράδειγμα η επιστημονική /τεχνολογική πρωτοπορία ορίζεται ως τέτοια γιατί ζητάει αυτόματα να ξεπεραστεί, αυτός είναι νόμος της επιστημονικής εξέλιξης και έρευνας. Όχι πως τότε που ταυτίστηκαν η πολιτική/κοινωνική πρωτοπορία με την καλλιτεχνική ήτανε δυνατό να τα διαχωρίσεις, γιατί στα ιστορικά κινήματα έχουμε μια μάλλον εύκολη ταυτολογική προσέγγιση. Υπήρξε ενθουσιασμός για τα καινούρια κοινωνικά επιτεύγματα, αυτό οδήγησε πολλούς ποιητές στο να χρησιμοποιήσουν αυτό το δεδομένο σαν απάντηση στα υπάρχοντα ποιητικά είδη που κυριαρχούσαν και είχαν να κάνουν με ερμητικές μορφές ποίησης. Είναι βέβαιο πως οι ελπίδες για να ζήσει και να ζήσει καλύτερα ένας κόσμος φέρνουν αισιοδοξία κι η γιορτή των τεχνών είναι προ των πυλών, σαν το πρωινό χαμόγελο ενός παιδιού. Αυτό δεν σημαίνει πως το ένα ταυτίζεται με το άλλο. Με άλλα λόγια σε δύσκολες συνθήκες γράφτηκαν αριστουργήματα όπως και σε συνθήκες κράτησης μεταφράστηκαν αριστουργήματα.
Μπορώ λοιπόν εδώ να προσθέσω αυτή την δύσκολη και αντιφατική αλλά και αναγκαία αληθινή, θέλω να πιστεύω, παρατήρησή μου σχετικά με το πως θα φτώχαινε την ποίηση ο πολιτικός/ιδεολογικός προβληματισμός ή ο λαϊκισμός και σχετικά με το πώς, αντίστοιχα, θα αλλοίωνε τον αναγκαίο ορθό λόγο της πολιτικής σκέψης η ποιητική δυνατότητα, μια που είναι από την μια ένας δημιουργικός λόγος διεκπεραίωσης κι αντιμετώπισης σύνθετων ιδεολογικών προβλημάτων και διαχείρισης της πραγματικότητας κι από την άλλη ο ωκεανός της φαντασίας της ποίησης που δεν θα είχε πού να εγγραφεί και ποιες σακατεμένες από την πολιτική λέξεις να επιδιορθώσει. Προσωπικά, γι’ αυτό είπα πως είναι μια αντιφατική μου σκέψη, θέλω να πιστεύω και εύχομαι το αντίθετο, πως θα εμπλούτιζε δηλαδή και θα ανέπτυσσε το φαντασιακό δεδομένο αυτών των πολιτικών μυαλών – στην ποίηση όμως δεν θα πρόσθετε τίποτα! Συνεχίζοντας αυτή την παρατήρησή μου, θέλω με παράπονο να συμπληρώσω πως οι πολιτικοί μου συνομιλητές, αλλά και σύντροφοι ακόμη, δεν δώσανε ποτέ βάση στην ποίηση ή στην Τέχνη, με ελάχιστες εξαιρέσεις, μεταξύ αυτών και ο Κ. Καστοριάδης που και στα εγκαίνια εκθέσεών μου ερχότανε, που αγαπούσε την ποίηση, την αρχαία Ελληνική γλώσσα, τη μουσική… είχε μια +ολική ματιά, ευρεία εγκυκλοπαιδική μόρφωση, ανιχνευτική γνώση και συνένωνε σε μία φιλοσοφική πρόταση πολλά διαφορετικά ενδιαφέροντα και με μια απελευθερωτική, κριτική και πολυεπιστημονική εμπνευσμένη παρουσίαση.
Έτσι το 1971, μέσα στην νέα φριχτή καταδυνάστευση αυτού του τόπου, μετά από την ποίηση της ήττας, μετά από την ποίηση της χαμένης γενιάς, μετά από την μη πρόβλεψη της επερχόμενης καταστροφικής για τον τόπο δικτατορίας τόσο από τον Α. Παπανδρέου όσο κι από την Αριστερά, μετά λοιπόν από όλα αυτά και μέσα στην ημιπαρανομία με βασανιστήρια κι εξορίες, όσοι ήμασταν έξω ή και όσοι επέστρεψαν από φυλακές κι εξορίες συγκροτήσαμε την άτυπη ελληνική ομάδα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα η οποία προσπάθησε να φέρει έναν καινούριο προβληματισμό για ένα καινούριο όραμα ανατροπής, όραμα ζωής, με μεταφράσεις και πολιτικές παρεμβάσεις τόσο στην νομιμότητα με συζητήσεις και παρεμβάσεις σε χώρους πολιτικής διεκπεραίωσης ιδεών, όσο και στην παρανομία.
Παρ’ όλη την ιδιότυπη κοινωνική κατάσταση υπήρχαν πολλές πολιτικές ομάδες από διαφορετικούς ιδεολογικούς χώρους. «Πράξη», λοιπόν το όνομα των εκδόσεων. Παράλληλα λίγα χρόνια πριν παρουσιάζω τους ποιητές και την κίνηση του Λωτού και συνεχίζω με το περιοδικό Πράξη με μεταφράσεις χρήσιμες όσο για τον ποιητικό λόγο τόσο και για τον κοινωνικό λόγο. Σε αυτό το περιοδικό πρωτοεμφανίζεται και ο ποιητής Ανδρέας Παγουλάτος, η Χούντα με κυνηγάει και βρίσκομαι στην Γαλλία, ήτανε Ιούλιος του 1972. Οι πρώτες μεταφράσεις από τις εκδόσεις Πράξη και τους φίλους της ομάδας που ασχολήθηκαν με αυτές είναι του Κ. Καστοριάδη δημοσιοποιήθηκαν δε με το ψευδώνυμο Cardan. Ενώ εκδόθηκαν επίσης κείμενα του Μαρξ αλλά και του Λεφόρ. Η ομάδα και μετά την Χούντα συνεχίστηκε, η κυβέρνηση του 1976 έκλεισε το περιοδικό και τον υπεύθυνο της έκδοσης Ηρώδη Μπακογιάννη στη φυλακή. Ο Σπύρος Στίνας ζούσε ακόμη και ήτανε πάντα ενεργός συμπαραστάτης. Και βέβαια από τότε πολλές ομάδες συγκροτήθηκαν έως σήμερα που νέες πάλι ομάδες προβληματισμού και συζήτησης υπάρχουν ερευνώντας το πρόταγμα της αυτονομίας με πολιτικές παρεμβάσεις αλλά και έκδοση περιοδικού, το Μάγμα είναι το τελευταίο τέτοιο έντυπο. Όραμα ανατροπής για μια καλύτερη ζωή πάντοτε υπάρχει όσο το θέλουμε και το κάνουμε εφικτό με τις παρεμβάσεις μας. Όταν μια ιδεολογία θέλει γερό ξεσκόνισμα και καμιά φορά και πέταμα, επαναστάτες είναι αυτοί που το κατεδαφίζουν για να ξαναγεννηθεί το χαμόγελο της ελπίδας στα χείλη όλων μας.
Και όπως βλέπετε τόσην ώρα μιλάω για την ανθρώπινη συνθήκη με βάση αυτά που η Αριστερά όρισε σαν το τέλος του επαναστατικού οράματος, λες και ο επαναπροσδιορισμός και η επανατοποθέτηση των δεδομένων είναι κάτι αξεπέραστο! Όταν ο ατμός διαφεύγει απ’ το καζάνι που βράζει και δεν ξέρουμε να διαβάσουμε τα μηνύματα του καπνού, τα σήματα της απογοήτευσης, τα σημεία πανικού, οργής και την κατάσταση συναγερμού που μας περιβάλλει – η ανθρώπινη συνθήκη θα μπλεχτεί σε μια απ’ τα ίδια. Ο ποιητής είναι και πολίτης, μπορεί να είναι και εν δυνάμει επαναστάτης, ριζοσπάστης και μπορεί το ένα με το άλλο να τραβάνε το δρόμο τους με μια αυτοσυνείδηση εμπλεκομένων -και πως αλλιώς- γεγονότων, αλλά τόσο μόνον όσο υπάρχουν μέσα στο ίδιο κορμί και στον ίδιο κοινωνικό ιστό.
Στο επόμενο: άγνωστος Χ στην Ποίηση (γ’ μέρος) ποίηση σε εξέλιξη
Προηγούμενα: άγνωστος Χ στην Ποίηση (α’ μέρος)
