Η ανατρεπτικότητα στην Ελληνική Λογοτεχνία (Part 2)
Άρθρο* του Νάνου Βαλαωρίτη
Ανατρεπτικές φωνές στην ελληνική λογοτεχνία
Ανάμεσα στην ομάδα συγγραφέων με τους οποίους συνεργάστηκα στην έκδοση του περιοδικού Πάλι , εκτός από την Μαντώ Αραβαντινού της οποία η «Γραφή Β’» είδε για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας στο περιοδικό, υπήρχε και ο Αλέξανδρος Σχινάς, που ανακάλυψε μια ολοκληρωμένη ποιητική τάση, τον Υπερλεξισμό [κάτι παρόμοιο με τον Λετρισμό και τη Παταφυσική]. Η ιστορία αυτής της ε
κπληκτικής κίνησης παρουσιάστηκε αναλυτικά και με πολλά παραδείγματα, στα τεύχη Νο 2-3 του «Πάλι» (1964). Ζώντας στη Γερμανία ως Έλληνας της διασποράς, και δεδομένου ότι είναι ένας ασυνήθιστος συγγραφέας, δεν είναι εύκολο να τύχει δημόσιας στήριξης. Επιπλέον οι μεταφραστές δεν είναι πρόθυμοι να εργαστούν με κείμενα ασυνήθιστων συγγραφέων, τα οποία συχνότατα είναι και τα πιο ενδιαφέροντα στη Μετα-αποικιακή λογοτεχνία.
«Οι περιθωριακές λογοτεχνίες
μπορούν να «γεννήσουν» συγγραφείς
όπως ο Μπόρχες, ο Κάφκα,
ο Πεσσόα, ο Καβάφης»
Μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση Έλληνα συγγραφέα της διασποράς υπήρξε ο Νίκος Καχτίτσης, που σήμερα έχει ευρύτατα …ξεχαστεί. Το μυθιστόρημα «Ο εξώστης» για έναν παρανοϊκό Βέλγο εγκληματία πολέμου, ο οποίος κρύβεται στην Κεντρική Αφρική, χαρακτηρίζεται από σπουδαία ποιητική ένταση και ραφιναρισμένη αίσθηση του χιούμορ. Διαθέτει αυτό που ο Roland Barthes χαρακτήριζε ως «writerly writing» (σ.σ. δημιουργική γραφή)
Ο Γιώργος Μακρής, συνεργάτης μου στο περιοδικό «Πάλι» και μεταφραστής του Octavio Paz στα ελληνικά, αποκάλυψε, σε νεανικά του ποιήματα που ανακαλύφθηκαν μετά θάνατον, μαζί με άλλα κείμενα, μια πεσιμιστική και σπάνια προσωπικότητα τόσο ως ποιητής όσο και ως στοχαστής. Οι περιγραφές του Μακρή για την ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ’40 είναι εντελώς αρνητικές, η Ελλάδα γίνεται ένα μέρος από το οποίο, το μόνο που θέλει κανείς είναι να δραπετεύσει, όμως, μετά την τελική του κατάρρευση έγραψε ένα ποίημα σε 6-7 γλώσσες, ένα είδος κειμένου της Βαβέλ. Μέσα του είχε κάτι από τον Artaud που ήταν κατά το ήμισυ Έλληνας, με πνευματικότητα που προσδιοριζόταν από τον θάνατο, κοινό χαρακτηριστικό στους κατοίκους της ανατολικής Μεσογείου. Ακόμη και η Ελληνο-γαλλίδα υπερρεαλίστρια ποιήτρια Giselle Prassinos παρουσίαζε παρόμοια τάση, στα πεζά της κείμενα με διονυσιακές εναλλαγές ανάμεσα στον έρωτα και στο θάνατο.
Ο Μάριος Χάκκας υπήρξε ακόμη μια περιθωριακή περίπτωση λογοτέχνη. Απογοητευμένος Αριστερός, που πέθανε από καρκίνο και κατέγραψε με black χιούμορ τις τελευταίες του στιγμές. Το έργο του είναι πραγματικά μοναδικό για την ελληνική λογοτεχνία, δεδομένου ότι υπήρξε ο μόνος, με εξαίρεση τον Χρόνη Μίσσιο και το ημερολόγιο φυλακής «Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς», ο οποίος συνέθεσε με τέτοια δύναμη, την κριτική στη Σταλινικής Αριστεράς.
Μία ακόμη επαναστατημένη συγγραφέας είναι η εκκεντρική Έρση Σωτηροπούλου, το μυθιστόρημα της οποίας «Η φάρσα» μιλά για δύο κορίτσια που κάνουν τηλεφωνικές φάρσες, προκαλώντας ένα πρωτοφανές όργιο από τηλεφωνικές συνουσίες με ανυποψίαστους πρωταγωνιστές και πρωταγωνίστριες. Επίσης το βιβλίο της «Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα» είναι επίσης ένα έργο παραληρηματικής ερωτικής φαντασίας, που παραπέμπει σε έργα της Γαλλο-Αιγύπτιας Joyce Mansour.
«Ο ιδεαλισμός που διατρέχει τους εθνικισμούς
οδηγεί στην κούφια ρητορεία»
Όλα αυτά τα παραδείγματα στα οποία αναφέρθηκα, δίνουν έμφαση στην λανθάνουσα επαναστατικότητα των Ελλήνων λογοτεχνών, σε αντιδιαστολή με τον υπαρξιακό συμβολισμό του mainstream και το αντίστοιχό του στην Ελληνική ποίηση. Ανάμεσα στους ποιητές με αιχμηρή γραφή που διαφέρει από το κυρίαρχο ρεύμα είναι ο Λευτέρης Πούλιος, η Νατάσσα Χατζηδάκι, ο Ανδρέας Παγουλάτος, ο Γιάννης Κοντός, ο Διονύσης Καψάλης, ο Τάσος Δενέγρης και ο Νίκος Στάγκος. Το τεράστιο πλεονέκτημα της περιθωριακών και ιδιαίτερων λογοτεχνιών είναι πως μπορούν να «γεννήσουν» συγγραφείς όπως ο Μπόρχες, ο Κάφκα, ο Πεσσόα, ο Καβάφης, προσωπικότητες των οποίων η πνευματική διαύγεια και ανατρεπτικότητα, διαπερνά το Ευρωπαϊκό λογοτεχνικό κατεστημένο και ακτινογραφεί ολόκληρο τον πολιτισμό. Σε αυτά τα περιθωριακά έργα των περιθωριακών λογοτεχνιών είναι ο ίδια η μορφή που οδηγεί στην ουσία, στο περιεχόμενο. Πρόκειται δηλαδή για εκείνο που διαισθάνθηκε ο Σεφέρης, ότι δηλαδή ο Ελληνισμός οφείλει να παρουσιάσει αυτό που πραγματικά είμαστε και όχι εκείνο που μας αρέσει να πιστεύουμε ότι είμαστε…. Με άλλα λόγια ο ιδεαλισμός, με τον οποίο είναι διαποτισμένοι όλοι οι εθνικισμοί, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να οδηγήσει σε κούφια ρητορεία, εκείνη τη ρητορεία που αποκαθήλωσε ο Καβάφης στο έργο του, όπως για παράδειγμα στο ποίημα «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» , όπου η λέξη «βάρβαρος» παρωδείται και αντιστρέφεται στην τελευταία γραμμή:
«Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.»
Τα σύντομα πεζά χαρακτηρίζουν την Μετα–αποικιακή Λογοτεχνία
Από συγγραφείς όπως ο Μίλτος Σαχτούρης, Ε. Γονατάς, Γ. Χειμωνάς, Δ. Δημητριάδης, που γράφουν πεζογραφία και ποιητικές παραβολές, θα ήταν δυνατό να δημιουργήσουμε μια ανθολογία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Θα μπορούσαμε να περιλάβουμε πολλά πεζά κείμενα αλλά και μεμονωμένα ποιήματα όπως την «Ανατολή» της Έλλης Παπαδημητρίου, την «Κατάσταση Πολιορκίας» μιας γυναίκας με το ψευδώνυμο Μαρίνα, το όνομα της οποίας είναι Ρένα Χατζηδάκη (μια άγνωστη γυναίκα που φυλακίστηκε στη διάρκεια της χούντας), τη «Στοά» του Μιχάλη Παπανικολάου. Τα διηγήματα του Δημήτρη Πουλικάκου και του Πάνου Κουτρουμπούση, παρουσιάζουν μια πλευρά της ελληνικής λογοτεχνίας την οποία ακόμη και οι Έλληνες αναγνώστες αγνοούν.
Παλαιότερα τέτοιου είδους σύντομα αφηγήματα, από πεζοποιήματα μέχρι μυθολογικά διηγήματα, εμφανίζονταν είτε σε ποιητικές συλλογές όπως του Ελύτη, του Εγγονόπουλου, του Γκάτσου και του Σαχτούρη είτε σε συλλογές πεζών , όπως η «Προσωπική Μυθολογία» του Ανδρέα Εμπειρίκου.
Το γεγονός ότι στη Ελλάδα υπάρχει μεγάλος αριθμός συγγραφέων που γράφουν τέτοιου είδους σύντομα πεζά, που χαρακτηρίζονται από αινιγματικό, παράδοξο και εκκεντρικό ύφος, σχετίζεται πιθανότατα με τις Μετα-αποικιακές συνθήκες αναταραχής και σύγχυσης, όπου οι λογικές συνδέσεις γίνονται ρευστές και ακατανόητες και ευνοείται ο παραλογισμός. Αν κοιτάξουμε κάτω από την επιφάνεια αυτών των φαινομενικά παράλογων αφηγημάτων, θα ανακαλύψουμε ένα άλλο κείμενο , που αναφέρεται στις συνθήκες δημιουργίες του: 
Πίσω από τη φανταστική κατάσταση αναδύεται απροσδόκητα η αλήθεια. Θα πρέπει να αναφέρω τρεις ακόμη λογοτέχνιδες, την Ελένη Ανδριανοπούλου, την Ελένη Αυγούστου για τα ενδιαφέροντα πεζά της και τη Μαρία Ευσταθιάδου.
«Η Ελληνική Ιστορία είναι μια σειρά από χειρονομίες.
Άλλοτε ηρωικές, άλλοτε άθλιες»
Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος όταν κάποτε ρωτήθηκε από έναν δημοσιογράφο για τις σκέψεις του σχετικά με το θάνατο, είπε: «Με θλίβει το γεγονός πως όταν πεθάνω θα πάψω να είμαι Έλληνας πολίτης»! Όλοι ξέρουμε ότι το να είσαι Έλληνας είναι από μόνο του παράδοξο, όμως και οι νεκροί πολίτες δεν παύουν να είναι Έλληνες ακόμη και αν πεθάνουν… Εν τέλει αυτό που στην πραγματικότητα αποκαλύπτουν όλα αυτά τα κείμενα, είναι η ιδιόρρυθμη κατάσταση των Ελλήνων συγγραφέων , που βρίσκονται παγιδευμένοι ανάμεσα στην αρχαία τους κληρονομιά και τις Ευρωπαϊκές επιρροές . Πρόκειται για τους ίδιους Ευρωπαίους που έχουν σφετεριστεί αυτή την κληρονομιά και με τους οποίους υπάρχει μία σχέση αγάπης- μίσους από την πλευρά των Ελλήνων, μια σχέση που παραμένει μέχρι σήμερα αδιευκρίνιστη παρά τις χειρονομίες που γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση. Όμως ολόκληρη η Ελληνική ιστορία, αυτό ακριβώς είναι: μια σειρά από χειρονομίες, άλλοτε ηρωικές και άλλοτε άθλιες….
*Το κείμενο «Μετά τον Πόλεμο» του Νάνου Βαλαωρίτη δημοσιεύτηκε το 1996 στο London Magazine και είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται για το ελληνικό κοινό.
Μετάφραση: Ελπίδα Πασαμιχάλη
