Η μυστηριώδης αρχαία καταγωγή του βιβλίου

Από τον πάπυρο και την περγαμηνή της Ρώμης στο eBook/

 Δεν είναι η πρώτη φορά. Το θέμα έχει γίνει πλέον συνηθισμένο, η επιχειρηματολογία έχει αναπτυχθεί επαρκώς και πειστικά και από τις δύο πλευρές, οι οποίες διαθέτουν ένθερμους οπαδούς, και ο ανταγωνισμός συνεχίζεται αμείωτος. Μέσα στη δίνη της επανάστασης της ψηφιακής τεχνολογίας, έχουμε το ηλεκτρονικό βιβλίο – eBook εναντίον του παραδοσιακού, (με όλη τη γοητεία που διαθέτει το χαρτί), και όπως συμβαίνει παντού και πάντα, έτσι κι εδώ… δεν είναι η πρώτη φορά. Που η ιστορία επαναλαμβάνεται…

 Της Δάφνης Μαρίας Βουβάλη

 Η γοητεία που διαθέτει το χαρτί… Ποιος είναι ο αλλοτινός «καθρέφτης» της σημερινής διαμάχης που εξελίσσεται γύρω από τον σημαντικότερο φορέα γραπτού λόγου και γνώσης που υπήρξε ποτέ για τον άνθρωπο; Τι είχε συμβεί στην Αρχαία Ρώμη πριν από δύο χιλιάδες χρόνια;

Όπως καταγράφει σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιήγησή του στα βάθη της ιστορίας ο Keith Houston σε κείμενο του που δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική σελίδα του  BBC, τον 1^ο μ.Χ. αιώνα ο γραπτός λόγος κυριαρχούσε παντού στη Ρώμη. Πάνω σε όλα τα αγάλματα, τα μνημεία και τις επιτύμβιες πλάκες ήταν χαραγμένα μικρά ή μεγαλύτερα κείμενα με επιβλητικά κεφαλαία γράμματα, οι πολίτες έγραφαν, ή έστελναν μηνύματα πάνω σε ειδικά ξύλινα πινάκια καλυμμένα με κερί, και οι βιβλιοθήκες των πλουσίων ήταν στοιβαγμένες με βιβλία ιστορίας, φιλοσοφίας και τεχνών.

Τι είδους βιβλία ήταν όμως αυτά; Δεν έμοιαζαν καθόλου με ό,τι γνωρίζουμε εμείς σήμερα, αλλά αποτελούσαν κυλίνδρους φτιαγμένους από «σεντόνια» αιγυπτιακών παπύρων, οι οποίοι ήταν τυλιγμένοι σε ρολά μήκους από 4,5 μέχρι 16 μέτρα.

Και βέβαια, αυτό το σύστημα ανάγνωσης είχε πολλά μειονεκτήματα: Πρώτον, έπρεπε κανείς να χρησιμοποιεί και τα δύο του χέρια για να διαβάσει τον κύλινδρο σωστά. Αν μεν ο αναγνώστης καθόταν σε τραπέζι, πρες παπιέ ή ξυλόπροκες στερέωναν πάνω σ’ αυτό τον ελαστικό πάπυρο, αν όμως στεκόταν όρθιος, έπρεπε να τον ξετυλίγει με προσοχή με το δεξί του χέρι, και περνώντας τον στο αριστερό, να τον ξανατυλίγει. Τόσο οι συντάκτες, όσο και οι αντιγραφείς των κειμένων, συνήθιζαν να τα γράφουν σε στήλες πλάτους μερικών εκατοστών, κατά τρόπον ώστε το σώμα του ευαίσθητου παπύρου να μπορεί να ξετυλίγεται και να τυλίγεται με ασφάλεια. Κι ακόμα και τότε, υπήρχε πρόβλημα – οι αρχαιολόγοι έχουν βρει κυλίνδρους των οποίων οι κάτω άκρες είχαν φθαρεί, από την συνεχή τριβή τους με τα ρούχα του αναγνώστη.  

Από τη φύση του ο πάπυρος δεν ήταν μακρόβιο υλικό, ειδικά αν απομακρυνόταν από το φυσικό του θερμό και ξηρό μεσογειακό περιβάλλον. Μπορούσε να σαπίσει στις βόρειες χώρες, ή να σπάσει και να σχιστεί αν τυλιγόταν και ξετυλιγόταν πολύ συχνά – εξάλλου τα κείμενα βρίσκονταν γραμμένα μόνο στην μια πλευρά του, διαφορετικά η ανάγνωση καταντούσε βάσανο.

Έτσι, κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια ή λίγο πριν από τον 1^ο αιώνα μ.Χ., ένα νέο και ανορθόδοξο είδος βιβλίου εμφανίστηκε στην ανθρωπότητα, απειλώντας να ανατρέψει την καθεστηκυία τάξη των κυλίνδρων των παπύρων, και προς μεγάλη λύπη των αναγνωστών της εποχής. Οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει λίγα μεν, καθοριστικής σημασίας δε, κομμάτια παπύρων, των οποίων τα κείμενα συνεχίζονται από μπρος προς τα πίσω, και των οποίων τα ξεκάθαρα και στρωτά περιθώρια μπορούν να ανευρεθούν μόνο σε σελιδοποιημένο βιβλίο: Πρόκειται για τα φύλλα των πρώτων σελιδοποιημένων βιβλίων που είδε ποτέ ο κόσμος.

Γνωρίζουμε ότι οι Ρωμαίοι ονόμαζαν αυτό το νέο είδος βιβλίου codex (από την λατινική λέξη caudex που σημαίνει «κορμός δέντρου», και υποδηλώνει την ομοιότητα του βιβλίου αυτού με τα ξύλινα πινάκια γραφής τα οποία χρησιμοποιούσαν), αλλά το πώς αυτό πρωτοεμφανίστηκε, πότε, και από ποιον, παραμένει μυστήριο. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το codex γίνεται μέσα από τα λόγια ενός Ρωμαίου ποιητή που ονομαζόταν Martial, και ο οποίος ενθάρρυνε τους αναγνώστες του να αγοράζουν τα βιβλία του σ’ αυτή την νέα, σελιδοποιημένη μορφή, μ’ έναν αφορισμό που άνετα θυμίζει σημερινή διαφήμιση:

«Εσείς, που επιθυμείτε όσο τίποτε άλλο τα μικρά μου βιβλία να βρίσκονται κοντά σας παντού, και θέλετε να τα έχετε συντροφιά σας στα μακρινά σας ταξίδια, αγοράστε αυτά τα καινούργια, τα οποία η περγαμηνή περιορίζει μέσα σε μικρές σελίδες. Παραδώστε τις θήκες των κυλίνδρων σας στους μεγάλους συγγραφείς…»

Μέσα σ’ αυτή τη φράση, η οποία συνεγράφη μεταξύ του 84 και του 86 μ.Χ., ο Martial μας αποκαλύπτει όχι μόνο ότι τα σελιδοποιημένα βιβλία ήταν γνωστά κατά τον 1^ο αιώνα μ.Χ., αλλά και ότι τουλάχιστον κάποια απ’ αυτά, ήταν κατασκευασμένα από ένα νέο υλικό, που ονομαζόταν περγαμηνή. Αυτή, ήταν μια καλή εναλλακτική λύση στον πάπυρο: είχε εφευρεθεί σε μια ελληνική πόλη-κράτος μερικούς αιώνες νωρίτερα, και αποτελούνταν από καθαρισμένο και τεντωμένο δέρμα ζώου που είχε υποστεί μια αιματηρή κι επίπονη επεξεργασία. Το αποτέλεσμα ήταν ένα υλικό απαλό, δυνατό, και ιδανικό για γραφή. Η αρχαιολογική σκαπάνη δικαίωσε τα λόγια του Ρωμαίου ποιητή.

Έτσι γεννήθηκαν τα πρώτα βιβλία. Τα φύλλα των codex δένονταν όλα από τη μια μεριά ανάμεσα από καλύμματα ξύλου ή «χαρτονιού», τα οποία τα προφύλασσαν από τους απρόσεκτους αναγνώστες. Οι σελίδες τους ξεφυλλίζονταν εύκολα, και η αύξηση των φύλλων οδήγησε σιγά-σιγά, επιπλέον, στην δημιουργία ευρετηρίων και πινάκων περιεχομένων. Ο χώρος που εξοικονομήθηκε ήταν μεγάλος, και, όπως επιχειρηματολογούσε με πάθος ο Martial, «περιορισμένος μέσα σε μερικές μόνο σελίδες δέρματος (περγαμηνής), βρίσκεται ο ογκωδέστατος Λίβι (ο πολυγραφότατος Ρωμαίος συγγραφέας Τίτος Λίβιος), το σύνολο του έργου του οποίου αδυνατεί να χωρέσει σε ολόκληρη την βιβλιοθήκη μου».

Και βέβαια τότε, ο λαός της Ρώμης και των εδαφών που την περιστοίχιζαν, αντέδρασε και διαιρέθηκε, ερίζοντας για το αν το codex ήταν μια εφεύρεση που άξιζε πραγματικά, ή όχι. Η ειδωλολατρική πλειοψηφία της μεγάλης πρωτεύουσας, μαζί με τον Ιουδαϊκό πληθυσμό του αρχαίου κόσμου, τάχθηκαν με το μέρος του κυλίνδρου του παπύρου. Ενώ η γρήγορα αναπτυσσόμενη Χριστιανική Κοινότητα της αυτοκρατορίας, αναπαρήγαγε μαζικά και με ενθουσιασμό σελιδοποιημένα βιβλία που περιείχαν τα Ευαγγέλια, σχόλια και κείμενα απόκρυφης σοφίας.

Το πώς τελείωσε αυτή η ιστορία, το γνωρίζουμε όλοι: Τον 6^ο αιώνα, τόσο η ειδωλολατρία, όσο και ο πάπυρος βρίσκονταν πλέον στα όρια της εξαφάνισης, ενώ ο Ιουδαϊσμός είχε σχεδόν εκλείψει, προς όφελος του Χριστιανισμού. Το σελιδοποιημένο βιβλίο είχε βρει πια το δρόμο του μέσα στην ιστορία και την κοινωνία.

Και σήμερα; Τι γίνεται σήμερα; Το ηλεκτρονικό βιβλίο του 21^ου αιώνα, είναι παρόν. Η ιστορία επαναλαμβάνεται, και συνεχίζεται. Το ebook μπορεί να μην έχει ένα τόσο ευσεβές και ένθερμο κοινό θαυμαστών όσο το codex του αρχαίου κόσμου, αλλά εμπνέει, και αυτό, έντονες αντιπαραθέσεις, και προχωρά με δύναμη μπροστά. Θα παραμερίσει τελικά, με τη σειρά του, αυτή τη φορά το αγαπημένο μας παραδοσιακό βιβλίο; Ο χρόνος και τα κέρδη των βιβλιοπωλών, θα δείξουν…

info@bookbar.gr