Ο συγγραφέας στην εποχή του γέλιου και της λήθης
Επιμέλεια Book Bar
Ο Μίλαν Κούντερα, σε ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα έργα του, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης (Γαλλία 1979), που είχε ως επίκεντρο την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία το 1968, άφηνε να εννοηθεί ότι ο κόσμος είχε χάσει την ικανότητά του να θυμάται το παρελθόν ή να σκέφτεται σοβαρά το μέλλον, όπως άλλωστε υποδηλώνει και ο τίτλος.
Ένα βιβλίο εκκωφαντικά επίκαιρο για τις σύγχρονες κοινωνίες, όπου η πληθώρα των πληροφοριών που δεχόμαστε, μετατρέπει σε «μακρινό παρελθόν» εκείνο που έχει συμβεί πριν από λίγες μόλις μέρες ενώ το γέλιο με τα επουσιώδη και ανάλαφρα που μας πολιορκούν καθιστά το μέλλον απόμακρο και πιθανόν αδιάφορο. Το γέλιο και η λήθη είναι οι λέξεις που καθρεφτίζουν το σήμερα.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1983 σε ένα άρθρο του με τίτλο Ο ακρωτηριασμός της Δύσης που προκάλεσε πολλές συζητήσεις και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα σε βιβλίο το 2022, ο Μίλαν Κούντερα με αφορμή την κατάσχεση από την αστυνομία ενός χειρογράφου του Τσέχου φιλόσοφου Κάρελ Κόσικ, μιλά για τη σκέψη τους να στείλουν μια επιστολή διαμαρτυρίας σε μια μεγάλη ευρωπαϊκή προσωπικότητα.
«Ξαφνικά, καταλάβαμε πως τέτοια προσωπικότητα δεν υπήρχε. Ναι, υπήρχαν μεγάλοι ζωγράφοι, θεατρικοί συγγραφείς και μουσικοί, αλλά δεν κατείχαν πλέον στην κοινωνία την προνομιακή θέση των ηθικών αυθεντιών που θα αποδεχόταν η Ευρώπη ως πνευματικούς αντιπροσώπους».
Ακόμη μια παρατήρηση του Μίλαν Κούντερα, που σε πολύ πρώιμους καιρούς, διαπιστώνει κάτι που έχει αρχίσει να γίνεται εμφανές σήμερα, σαράντα χρόνια μετά.
Αυτά τα διαφορετικά μεταξύ τους παραδείγματα, στα οποία θα μπορούσαν να προστεθούν και πολλά ακόμη, πιστοποιούν ότι ο εμβληματικός Τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα, που έφυγε από τη ζωή την Τετάρτη 11 Ιουλίου 2023, σε ηλικία 94 ετών, εκτός από την αριστοτεχνική χρήση της γλώσσας, τα σύνθετο νοήματα αλλά και περίπλοκα συναισθήματα που διαχειριζόταν, τη χειρουργική ακρίβεια με την οποία έτεμνε τους χαρακτήρες των ηρώων του και την αφοπλιστική ειλικρίνεια, μερικές φορές και στα όρια της σκληρότητας, αλλά και το σκοτεινό χιούμορ με τα οποία μιλούσε για την ανθρώπινη ψυχή, υπήρξε ένας ευφυέστατος και εξαιρετικά διορατικός πολιτικός συγγραφέας. Και ίσως ναι, στην εποχή του γέλιου και της λήθης ο Μίλαν Κούντερα υπήρξε μια από τις ελάχιστες λογοτεχνικές προσωπικότητες με ευρωπαϊκή εμβέλεια.
Ο ίδιος βέβαια θα αποκήρυσσε μετά βδελυγμίας τον χαρακτηρισμό του πολιτικού συγγραφέα και θύμωνε όταν οι δυτικοί κριτικοί τον παρομοίαζαν με πολιτικούς συγγραφείς όπως ο Ρώσος Αλεξάντερ Σολζενίτσιν ή ο Γερμανός Γκύντερ Γκρας.
«Δεν αρκεί να δημιουργήσεις μια πολιτική τέχνη για να ασκήσεις κριτική στο καθεστώς. Αυτό είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί», δήλωσε στο Christian Science Monitor το 1981. «Η τέχνη και η λογοτεχνία χάνουν την αξία τους όταν γίνονται προπαγάνδα, είτε κομμουνιστική είτε αντικομμουνιστική».
Γεννημένος Πρωταπριλιά του 1929 στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας, ο Μίλαν Κούντερα έζησε εξόριστος στη Γαλλία από το 1975 αφού εξοστρακίστηκε επειδή επέκρινε τη σοβιετική εισβολή στη χώρα του το 1968. Περισσότερο γνωστός μάλλον για τα μυθιστορήματά του, ο Κούντερα υπήρξε ωστόσο και ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος ενώ είχε γράψει κι αρκετές συλλογές διηγημάτων.
Ο Μίλαν Κούντερα έγινε ιδιαίτερα γνωστός με τα βιβλία του Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης και Το Αστείο. Το σύνολο του έργου του είχε απαγορευτεί από το κουμμουνιστικό καθεστώς στη χώρα του και παρέμεινε απαγορευμένο μέχρι και την «Βελούδινη Επανάσταση» του 1989. Μια επανάσταση που οδήγησε στο λεγόμενο Βελούδινο διαζύγιο της 1ης Ιανουαρίου 1993 και τη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας σε δύο διαφορετικές χώρες τη Δημοκρατία της Τσεχίας και τη Σλοβακία.
Μέσα από το έργο του, ο Μίλαν Κούντερα έστρεψε το βλέμμα στην πολιτιστική και πολιτική καταπίεση που υφίστατο η Κεντρική Ευρώπη υπό την κομμουνιστική κυριαρχία.
Γιος πιανίστα συναυλιών, ο ίδιος ο Κούντερα περιέγραφε τα επιδέξια, αινιγματικά μυθιστορήματά του ως πολυφωνικές συμφωνίες, έργα που αναμείγνυαν διάφορους τόνους και στυλ – μύθο, δοκίμιο, αυτοβιογραφικό προβληματισμό – για να διερευνήσουν τη φύση της ταυτότητας ή της θνητότητας.
Σε δύο από τα γνωστότερα βιβλία του («Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» και «Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης») ο Κούντερα καταπιάστηκε με θέματα εξορίας, μνήμης, έρωτα και συμπόνιας.
Στο έργο του Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, παροτρύνει του Τσεχοσλοβάκους πολίτες να αντισταθούν στο κομμουνιστικό καθεστώς παραθέτοντας ποικίλους τρόπους. Λογοτεχνικά πρόκειται για μια ασυνήθιστη μίξη μυθιστορήματος, συλλογής μικρών ιστοριών και προσωπικών ονειροπολήσεων του ίδιου και φέρεται ως χαρακτηριστικό του συγγραφικού του ύφος κατά τη διάρκεια της εξορίας του. Οι κριτικοί της λογοτεχνίας έχουν επισημάνει την ειρωνεία του γεγονότος πως η Τσεχοσλοβακία στην οποία αναφερόταν ο Κούντερα “λόγω του ιστορικού πολιτικού επαναπροσδιορισμού, δεν είναι ακριβώς εκεί”, στοιχείο που μοιάζει με το θέμα του “είδους εξαφάνισης κι επανεμφάνισης” το οποίο εξερευνάται στο βιβλίο.
Το 1984 εξέδωσε το γνωστότερο δημιούργημα του, Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, στο οποίο χρονικογραφεί την εύθραυστη φύση της μοίρας του ατόμου ως μονάδας, ισχυριζόμενος πως η μοναδική ανθρώπινη ζωή είναι ασήμαντη υπό το Νιτσεϊκό πρίσμα της αυτούσιας αιώνιας επανάληψής της μέσα σ’ ένα άπειρο σύμπαν.
Το 1988 ο Αμερικανός σκηνοθέτης Φίλιπ Κάουφμαν δημιούργησε την κινηματογραφική εκδοχή του βιβλίου. Το αποτέλεσμα, ενώ θεωρήθηκε γενικά επιτυχημένο, ενόχλησε αρκετά τον συγγραφέα, με αποτέλεσμα να απαγορεύσει τις διασκευές στα μυθιστορήματά του.
Ο Μίλαν Κούντερα γεννήθηκε στο Μπρνο της πρώην Τσεχοσλοβακίας και ζούσε στη Γαλλία από το 1975 μέχρι τον θάνατό του.
Ανήκε σε μια γενιά νεαρών Τσέχων που διαθέτοντας ελάχιστη έως ανύπαρκτη τριβή με την προπολεμική Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, η ιδεολογία τους επηρεάστηκε δραστικά από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη γερμανική κατοχή. Ήδη από τα εφηβικά του χρόνια ο Κούντερα γράφτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας με ενεργή κοινωνική και πολιτική δράση, η οποία το 1950 οδήγησε στην απότομη παύση των ακαδημαϊκών σπουδών του.
Την ίδια χρονιά ο Μίλαν Κούντερα και ο συγγραφέας Ζαν Τρεφούλκα εκδιώχθηκαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα με την κατηγορία των «αντικομματικών δραστηριοτήτων». Αργότερα, το 1962, ο Τρεφούλκα θα περιγράψει το γεγονός στη νουβέλα του Happiness Rained On Them ενώ το 1967 και ο ίδιος ο Κούντερα θα εμπνευστεί και θα βασίσει εκεί το κύριο θέμα του μυθιστορήματός του Το Αστείο.
Ο Κούντερα παρέμεινε για μερικά χρόνια ακόμα προσκείμενος στον μεταρρυθμιστικό τσέχικο σοσιαλισμό και παράλληλα συγκρούστηκε σφοδρά μέσω του τύπου με τον συμπατριώτη του συγγραφέα Βάτσλαβ Χάβελ. Η συλλογιστική του Κούντερα πρότεινε κατά βάση ότι θα έπρεπε να κυριαρχήσει η ψυχραιμία, αναφέροντας ότι “κανένας δεν φυλακίζεται, ακόμα, για τις απόψεις του” και ισχυριζόμενος ότι “η σπουδαιότητα του Φθινοπώρου της Πράγας ίσως τελικά αποβεί ιστορικά σημαντικότερη από εκείνη της Άνοιξης της Πράγας”. Εν τέλει ο Κούντερα παραιτήθηκε από τα μεταρρυθμιστικό του όραμα και μετακόμισε στη Γαλλία το 1975.
Δίδαξε για λίγα χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Ρεν και πολιτογραφήθηκε Γάλλος το 1981.
Αρχικά ο Κούντερα έγραψε στην τσέχικη γλώσσα αλλά από το 1993 και έπειτα χρησιμοποίησε τη γαλλική. Μεταξύ 1985 και 1987 ανέλαβε την επιμέλεια της μετάφρασης στη γαλλική των αρχικών έργων του με αποτέλεσμα εκείνα να επέχουν θέση πρωτότυπου έργου. Τα βιβλία του Κούντερα έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.
Ο Κούντερα εξέφρασε την έκπληξή του για τη δημοτικότητα των βιβλίων του. Αποχώρισε από τη δημόσια ζωή, λέγοντας ότι είχε πάρει «υπερβολική δόση του εαυτού μου» και πως πλέον αναζητούσε «μια θαυματουργή αλοιφή που θα με έκανε αόρατο». Όταν το 2009 προσκλήθηκε σε ένα διεθνές συνέδριο για το έργο του, αρνήθηκε με επιστολή, περιγράφοντας την εκδήλωση ως «νεκροφιλικό πάρτι».
