2023 Έτος Καραθεοδωρή
Virtual συνέντευξη στο Κέντρο Διάδοσης των Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας / Θεσσαλονίκη
Επιμέλεια Book Bar
Εκατόν πενήντα χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από τη γέννηση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (1873 – 1950), του κορυφαίου μαθηματικού, από τον οποίο ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε ζητήσει βοήθεια για τη μαθηματική θεμελίωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας.
- Γιατί είστε διάσημος;
-Διάσημος; Εγώ; Όχι… δεν…θα το έλεγα…. απλά αγαπώ με πάθος τη δουλειά μου! Είμαι απλά ένας μαθηματικός! Αγαπώ τα μαθηματικά και ό,τι κρύβεται πίσω από αυτά. Αγαπώ με πάθος τις μαθηματικές προκλήσεις και ψάχνω συνέχεια να βρω απαντήσεις στα δύσκολα και άλυτα προς το παρόν ερωτήματα! Αυτό τουλάχιστον προσπάθησα να κάνω μέσα από τις διάφορες επιστημονικές εργασίες μου. Μια μαθηματική αρχή μάλιστα που επαναπροσδιορίζει έναν θεμελιώδη νόμο της φυσικής φέρει και το όνομά μου… «Αρχή Καραθεοδωρή». Αυτή είναι ίσως η μόνη έννοια της διασημότητας που επιζήτησα ποτέ. Μαζί με τη χαρά βέβαια να συναναστρέφομαι και να συνομιλώ επιστημονικά με μεγάλους μαθηματικούς και επιστήμονες της γενιάς μου, όπως τον Frobenius, τον Schwarz, τον Fuchs, τον Minkowskiν και βέβαια τον Max Plank και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Αυτή είναι η πρώτη γνωριμία με τον διάσημο Έλληνα μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή μέσα από μια virtual συνέντευξή του στο φουαγιέ του ΝΟΗΣΙΣ-Κέντρου Διάδοσης των Επιστημών και Μουσείου Τεχνολογίας, έξω από την είσοδο του Πλανηταρίου, όπως στέκει ψηφιακά σε φυσικό μέγεθος ως ήρωας των επιστημών. Πρόκειται για ένα διαδραστικό έκθεμα, το οποίο δημιούργησε για το ΝΟΗΣΙΣ η Digital Innovations, που καλεί το κοινό να γνωρίσει τον άνθρωπο και επιστήμονα Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, από τη γέννηση του οποίου συμπληρώθηκαν, στις 13 Σεπτεμβρίου, 150 χρόνια, με το 2023 να είναι Έτος Καραθεοδωρή. Μάλιστα, το Εθνικό Νομισματοκοπείο τιμά την επέτειο αυτή με την έκδοση κέρματος κυκλοφορίας των 2 ευρώ με θέμα «150 χρόνια από τη γέννηση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή».
Χαρακτηριστικό της επιστημονικής αξίας του Καραθεοδωρή ήταν, μεταξύ άλλων, ότι ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε ζητήσει τη βοήθειά του στη μαθηματική θεμελίωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους κορυφαίους μαθηματικούς της εποχής του με διεθνή αναγνώριση. Το επιστημονικό του έργο εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων, από τα Μαθηματικά και την Φυσική ως την Αρχαιολογία. Πολυσχιδής προσωπικότητα, διέπρεψε ως καθηγητής μαθηματικών και από τα πανεπιστήμια του Βελγίου και της Γερμανίας, βρέθηκε να οργανώνει το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη και να εργάζεται ως μηχανικός στο εργοτάξιο του φράγματος στο Ασουάν.
Η συμβολή του στα μαθηματικά ήταν σημαντική ιδίως στους τομείς της πραγματικής ανάλυσης, της συναρτησιακής ανάλυσης και της θεωρίας μέτρου και ολοκλήρωσης. Ωστόσο στο ευρύτερο κοινό έγινε γνωστός λόγω των φιλικών και επιστημονικών του σχέσεων με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν ενώ έντονη υπήρξε η φημολογία ότι συνέβαλλε στην μαθηματική θεμελίωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας.
Σημαντικός σταθμός στη ζωή του υπήρξε η γνωριμία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η γνωριμία τους κράτησε για πολλά χρόνια, καθώς ο Βενιζέλος εκτιμούσε πολύ τις ικανότητες του Καραθεοδωρή, ο οποίος έγραφε και μελετούσε σε έξι γλώσσες.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε ένα από τα λαμπρότερα μυαλά που ανέδειξε η Ελλάδα. Όπως λένε οι θαυμαστές του, ίσως με δόση υπερβολής, το IQ του ήταν ανώτερο του Ευκλείδη και ισάξιο του Αϊνστάιν.
Σπουδαίες προσωπικότητες όπως ο Ιούλιος Βερν έγραψαν στο λεύκωμά του ότι αν συνέχιζε το διάβασμα και την εξάσκηση θα γινόταν μια σπουδαία προσωπικότητα της επιστήμης. Σε ηλικία 16 ετών ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή κέρδισε δύο συνεχόμενες χρονιές το βραβείο του πανεθνικού διαγωνισμού του Βελγίου, αφήνοντας τους πάντες άφωνους, καθώς κάτι τέτοιο δεν είχε ξαναγίνει ποτέ στο παρελθόν.
Στην virtual συνέντευξή του που παρουσιάζεται στο ΝΟΗΣΙΣ-Κέντρο Διάδοσης των Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας ο εικονικός Καραθεοδωρή απαντά σε 25 ερωτήσεις στις οποίες μιλά για τον εαυτό του, την πολυκύμαντη ζωή και την αξιοζήλευτη σταδιοδρομία του στους επισκέπτες και κυρίως στους νέους που επισκέπτονται το μουσείο είτε με τους γονείς είτε με τα σχολεία τους.
Ιδού ένα απόσπασμα:
- Ποιες ήταν οι αρχικές σας σπουδές και πώς τις αξιοποιήσατε;
Ξεκίνησα τις σπουδές μου στον κλάδο της μηχανικής. Ήταν εποχή μεγάλης τεχνικής προόδου και οι επιστήμονες μηχανικοί μεγαλουργούσαν! Εισήχθηκα το 1891 στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου για να σπουδάσω μηχανικός και αποφοίτησα το 1895 ως αξιωματικός του Πυροβολικού και του Μηχανικού. (…) Όταν ήμουν διπλωματούχος μηχανικός πια, μου έγινε πρόταση συνεργασίας από την αγγλική εταιρία που κατασκεύαζε το φράγμα του Ασουάν στον ποταμό Νείλο. Η πρόταση ήταν καλή, το αντικείμενο ενδιαφέρον και έτσι έφυγα για Αίγυπτο. Εκεί, στον ελεύθερό μου χρόνο, συνδύαζα τις γνώσεις μου στη μηχανική με το ενδιαφέρον μου για την αρχαιολογία και την ιστορία και άρχισα να κάνω μετρήσεις στις πυραμίδες. Ήταν οι σπουδές μου στη μηχανική και τις εφαρμοσμένες επιστήμες, που στην ουσία μου έδειξαν το δρόμο προς τα μαθηματικά.
- Πιστεύετε ότι ο Αϊνστάιν σας έκλεψε τις ιδέες και τη δόξα, όπως υποστηρίζουν κάποιες πλευρές;
Όχι βέβαια! Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν είναι ένας λαμπρός επιστήμονας και είχα την τιμή κάποια φορά να ζητήσει τη βοήθεια μου σε ένα θέμα μαθηματικών. Πρέπει να αντιληφθείτε ότι όλοι εμείς που ασχολούμαστε με τα μαθηματικά και τη θεωρητική φυσική, μερικές φορές προσεγγίζουμε αρχικά ένα ζήτημα διαισθητικά. Αντιλαμβανόμαστε δηλαδή ένα φαινόμενο, το οποίο στη συνέχεια προσπαθούμε δια των ήδη διατυπωμένων επιστημονικών νόμων και μεθόδων να περιγράψουμε και κυρίως να αποδείξουμε. Αυτό συνέβη και με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Ο Αϊνστάιν είχε αποδείξει την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας το 1905, τη χρονιά δηλαδή που εγώ είχα μόλις πάρει το διδακτορικό μου στα Μαθηματικά. Για τη μαθηματική απόδειξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας είχε ζητήσει την βοήθεια μου. Βλέπετε, ο Αϊνστάιν ήταν φυσικός, όχι μαθηματικός. Καθώς εγώ καθυστέρησα να του απαντήσω, όταν λίγες μέρες αργότερα του έστειλα τη μαθηματική απόδειξη, δεν μπορούσε πια να τη συμπεριλάβει στην εργασία που ήδη είχε δημοσιεύσει. Αυτό είναι όλο. Σε καμία περίπτωση δεν θα διεκδικούσα την πατρότητα της διατύπωσης της Θεωρίας της Σχετικότητας.
- Ποια ήταν η σχέση σας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο;
Τον γνώρισα το 1895. Είχα μόλις τελειώσει τις σπουδές μου ως μηχανικός και είχα πάει για λίγο στην Κρήτη, καλεσμένος του θείου μου, Αλέξανδρου, που είχε διοριστεί τοποτηρητής εκεί από την Οθωμανική Κυβέρνηση. Δεν πήγαιναν καλά τα πράγματα γι’ αυτόν, και χρειαζόταν ενισχύσεις. Οι Μουσουλμάνοι της Κρήτης τον κατηγορούσαν ότι μεροληπτούσε υπέρ των Χριστιανών κι αρνιόνταν να τον υπακούσουν. Ο Βενιζέλος ήταν τότε τριαντάρης, πάνω στον ενθουσιασμό του, πρωτεργάτης των κινημάτων για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Φαίνεται του έκαμα εντύπωση. Γεγονός είναι, πάντως, ότι περίπου ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, το 1919, όταν ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη, ο Βενιζέλος με κάλεσε για να μου αναθέσει την οργάνωση του Ιωνικού Πανεπιστημίου. Δυστυχώς η Μικρασιατική Καταστροφή ανέτρεψε το φιλόδοξο σχέδιο, όμως ο Βενιζέλος επέμεινε να επιστρέψω στην Ελλάδα και να εργαστώ στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Για μικρό διάστημα, όπως αποδείχθηκε…
- Ήσασταν στη Σμύρνη το 1922. Πώς αντιδράσατε;
(…) Στις 23 Αυγούστου κάλεσα τους συναδέλφους μου και τους ανακοίνωσα ότι θα έπρεπε να κλείσουμε το Πανεπιστήμιο και ν’ αποχωρήσουμε. Τους έδωσα συστατικές επιστολές για την περαιτέρω καριέρα τους. Είχα φροντίσει να συγκεντρώσω και να συσκευάσω τον εργαστηριακό εξοπλισμό και τα σημαντικότερα βιβλία της βιβλιοθήκης. Παρέδωσα τα κιβώτια στον καθηγητή Δημήτριο Χόνδρο και το κλειδί του κτηρίου στον συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Παράλληλα φρόντισα να απομακρύνω και την οικογένειά μου, τους έστειλα στην Αθήνα. Την επομένη ο ελληνικός στρατός μπήκε στη Σμύρνη. Οι στρατιώτες μάς έλεγαν για τις θηριωδίες που γίνονταν στα μετόπισθεν. Τις ακούγαμε κι από αλλού, από τους πρόσφυγες που κατέφθαναν από παντού με μπόγους και δισάκια. Κι όμως οι αρχές μάς έλεγαν να μην ανησυχούμε και πως η Σμύρνη δεν θα εγκαταλειφθεί (…) Στις 5 Σεπτεμβρίου τα ελληνικά στρατεύματα έφυγαν και οι Τούρκοι στρατιώτες μπήκαν στην πόλη (…) Είχα μείνει στην προκυμαία ανήμπορος να δεχτώ το μέγεθος της συμφοράς. Θα χανόμουν κι εγώ, αλλά μ’ έσωσε ένας γνωστός μου, που με φώναξε να μπω στη βάρκα του. Δέκα μέρες κάναμε να φτάσουμε στον Πειραιά…
Ερωτήσεις όπως: ποια ήταν τα πρώτα βήματα της καριέρας σας ως μαθηματικού, ποια ήταν η σχέση σας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, πώς σας ανατέθηκε η οργάνωση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, ποιον ρόλο είχατε στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου της Αθήνας, μπορείτε να μας εξηγήσετε τον Λογισμό των Μεταβολών στον οποίο βασίστηκε η Θεωρία της Σχετικότητας, ρίχνουν φως στη ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή στο πλαίσιο της εικονικής συνέντευξης. Ο Έλληνας μαθηματικός, πέρα από την πολύ σημαντική προσφορά του στους επιστημονικούς τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε, πρόσφερε αξιόλογο έργο και στον χώρο του πολιτισμού, ενώ ανταποκρινόμενος σε αίτημα του Ελευθέριου Βενιζέλου ανέλαβε την οργάνωση των πανεπιστημίων της Θεσσαλονίκης και της Σμύρνης, έχοντας αντίστοιχη εμπειρία από την οργάνωση του Πολυτεχνείου του Μπερσλάου.
Η Αρχή Καραθεοδωρή
Το 1909 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή δημοσίευσε στο επιστημονικό περιοδικό Mathematische Annalen μια εργασία με τίτλο «Έρευνα επί των βάσεων της Θερμοδυναμικής», στην οποία πρότεινε μια διαφορετική διατύπωση του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής από τη μεριά της μαθηματικής επιστήμης: «σε κάθε κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας ενός συστήματος υπάρχουν μερικές απείρως γειτονικές καταστάσεις ισορροπίας στις οποίες δεν μπορούμε να φτάσουμε με αδιαβατικές μεταβολές». Η διατύπωση αυτή είναι γνωστή ως «Αρχή Καραθεοδωρή». Το ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της είναι ότι η θερμοδυναμική απελευθερώνεται από την έννοια της θερμότητας, παύει να είναι αντικείμενο μόνο της φυσικής και της μηχανικής και διευρύνονται οι ορίζοντές της, ώστε να μπορεί να επεκταθεί σε άλλες επιστήμες, όπως η χημεία, η βιολογία ή η επιστήμη των υλικών.
Παράλληλα, με την Αρχή Καραθεοδωρή απελευθερώνεται από τα δεσμά της θερμοδυναμικής η έννοια της εντροπίας, το μέτρο της αταξίας σε ένα σύστημα.
Η σχέση με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν
Το όνομα του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή έχει συνδεθεί με αυτό του Άλμπερτ Αϊνστάιν, με τον οποίο είχαν κατά κάποιον τρόπο μια παράλληλη, αν και ασύγχρονη πορεία. Το 1905, την εποχή που ο Έλληνας μαθηματικός τελείωνε το διδακτορικό του στο Γκέτινγκεν της Γερμανίας, ο Αϊνστάιν δημοσίευε στη Ζυρίχη την «Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας». Με τη θεωρία αυτή ασχολήθηκε και ο Καραθεοδωρή, πολύ αργότερα, το 1923, κατά τη σύντομη παραμονή του ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απέδειξε τότε ότι η θεωρία αυτή αποτελεί παράγωγο απλών αξιωμάτων που, μαζί με το αποτέλεσμα του πειράματος των Μάικελσον και Μόρλεϋ, ανατρέπουν την κλασική μηχανική όσον αφορά στην ταχύτητα του φωτός. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν εισηγήθηκε τη δημοσίευση της απόδειξής του αυτής στα πρακτικά της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών την επόμενη χρονιά, όπως μαθαίνει κανείς στην εικονική συνέντευξη.
Όσον αφορά στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, η οποία αποτελούσε μια νέα θεωρία για τη Βαρύτητα, ο Αϊνστάιν άρχισε να την αναπτύσσει με δημοσιεύσεις του το φθινόπωρο του 1915. Το καλοκαίρι που μόλις είχε παρέλθει, οι δύο άντρες είχαν συναντηθεί στο Γκέτινγκεν και είχαν συζητήσει επ’ αυτού. Ο Αϊνστάιν μάλιστα είχε παρουσιάσει τη θεωρία του σε κάποια σεμινάρια, ελπίζοντας σε εποικοδομητικά σχόλια από συναδέλφους, όπως ο Χίλμπερτ, που προσπάθησε να αποδείξει με βάση την «αρχή του Χάμιλτον» τη συγκεκριμένη θεωρία με πιο αυστηρό μαθηματικό τρόπο. H δημοσίευση της απόδειξης από τον Χίλμπερτ έκανε τον Αϊνστάιν να στραφεί και πάλι στον Καραθεοδωρή, ζητώντας τη βοήθειά του για τον υπολογισμό των εξισώσεων κίνησης. Όμως την εποχή εκείνη ο Έλληνας μαθηματικός είχε μεγάλο φόρτο εργασίας και άργησε να του απαντήσει. Ο Αϊνστάιν τού έστειλε στις 6 Σεπτεμβρίου του 1916 μια επιστολή όπου του παρουσίαζε μια ευρηματική λύση στο ερώτημά του, από τη σκοπιά πάντοτε της Φυσικής. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή τού απάντησε τον Δεκέμβριο παρουσιάζοντάς του την καθαρά μαθηματική πλευρά του ζητήματος, αλλά εκείνος είχε ήδη δημοσιεύσει την εργασία του, παίρνοντας, φυσικά, και δικαίως, τα εύσημα για την απόδειξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας.
Πάντως, η αλληλογραφία του Έλληνα μαθηματικού με τον Αϊνστάιν συνεχίστηκε. Στα 1930 για παράδειγμα, όταν ήταν κι οι δύο μέλη της επιστημονικής επιτροπής του περιοδικού «Μαθηματικά Χρονικά», ο Χίλμπερτ προσπάθησε να απομακρύνει έναν άλλο συνάδελφό τους. Τότε επικοινώνησαν κι αποφάσισαν να παραιτηθούν από κοινού από την επιτροπή.
INFO
Τις εικονικές συνεντεύξεις του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν οι επισκέπτες στο ΝΟΗΣΙΣ-Κέντρο Διάδοσης των Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας στη Θεσσαλονίκη και τη Νέα Βύσσα Ορεστιάδας, στο Μουσείο των Καραθεοδωρή.
Τα ψηφιακά εκθέματα που αφορούν τον Καραθεοδωρή δημιούργησε η εταιρεία τεχνολογίας και πολυμέσων Digital Innovαtions (DIN) ιδρυτής της οποίας είναι ο Νίκος Πάχτας. Τα κείμενα των συνεντεύξεων έγραψε ο Νίκος Πάχτας μαζί με την Αφροδίτη Καμάρα, τη βιντεσκόπηση έκανε η Ελένη Πνευματικού και την κατασκευή της εγκατάστασης ο Βασίλης Μάτσος. Στο ρόλο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ο ηθοποιός Κρίτων Ζαχαριάδης.
