Με ένα δάκρυ τρυφερό και αρχαίο….
«Φαρμακωμένος ο καιρός παραμονεύει| μες στα στενά του κάτω κόσμου να σε βρει| και δέκα τρεις αιώνες άνεργος γυρεύει| την κιβωτό σου και το αίμα να σου πιεί.»/
Τη μέρα που η αττική γη και ολόκληρη η Ελλάδα ζει μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της, και πενθεί, με στάχτες κι αποκαϊδια και ανθρώπινες ζωές, αυτή τη μέρα ήταν γραφτό να αποχαιρετήσει έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές της, τον Μάνο Ελευθερίου.
Πλήθος κόσμου ανάμεσά τους και πολλοί επώνυμοι έφτασαν στο Α’ Νεκροταφείο για να αποχαιρετήσουν τον μεγάλο ποιητή και στιχουργό, η πολιτική κηδεία του οποίου έγινε την Τρίτη 24 Ιουλίου 2018, στις 12.00 το μεσημέρι. Λογοτέχνες, προσωπικότητες του πνευματικού και πολιτικού κόσμου, μουσικοί, συνθέτες που μελοποίησαν τους στίχους του, τραγουδιστές που τα ερμήνευσαν.
Γράφει η Ελπίδα Πασαμιχάλη
Ο κορυφαίος Έλληνας ποιητής, στιχουργός και πεζογράφος Μάνος Ελευθερίου έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών, τα ξημερώματα της Κυριακής.
Ο Μάνος Ελευθερίου είχε πει ότι δεν τον ενδιέφερε να θυμούνται τον ίδιο και το όνομα του, εκείνο που ήθελε ήταν οι άνθρωποι να θυμούνται το έργο του. Κι επειδή το έργο του είναι βέβαιο πως δεν θα ξεχαστεί, αποτελεί μεγάλο δώρο ψυχής η μνήμη του, για όσους είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν από κοντά.
Όσους είχαν την τύχη να γνωρίσουν την απεριόριστη ευγένεια, την καλοσύνη του, τη λεπτότητα του, τη σχεδόν εφηβική συστολή του, τη δωρική του λιτότητα, το διακριτικό του χιούμορ, την αυθεντική του απλότητα, το βάθος και την ευαισθησία της ψυχής του.
«Το λεπτό χιούμορ, τα πειράγματα και ο αυτοσαρκασμός του, οι ιστορίες του και τα ανέκδοτά του, από το πιο καθημερινό μέχρι το πιο πνευματώδες, οι εβδομαδιαίες επισκέψεις του στα γραφεία μας στην Ιπποκράτους, θα μας λείψουν.» γράφουν στη συγκινητική ανακοίνωση τους οι εκδόσεις Μεταίχμιο, από τις οποίες κυκλοφορούν τα βιβλία του.
Αν όμως η μνήμη του Μάνου Ελευθερίου είναι δώρο ψυχής για όσους είχαν την ευτυχία να τον γνωρίσουν από κοντά, άλλο τόσο δώρο ψυχής είναι και τα ποιήματα, τα τραγούδια, οι στίχοι και τα πεζογραφήματα του για τον χθεσινό, το σημερινό και τον αυριανό αναγνώστη. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Το παλληκάρι έχει καημό, Σ΄ αυτή τη γειτονιά, Ο Άγιος Φεβρουάριος, Μαλαματένια λόγια, Κάτω από τη μαρκίζα, Οι ελεύθεροι κι ωραίοι, Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες, Ποιος τη ζωή μου, ποιος την κυνηγά, Στων αγγέλων τα μπουζούκια, Ατέλειωτη εκδρομή και τόσα άλλα. Πάνω από 400 τραγούδια έχουν την υπογραφή του.
Τρυφερός, γλαφυρός και με έναν βαθύ λυρισμό ο ποιητικός του λόγος ακόμη και στα επικά του ποιήματα, είχε έναν ιδιαίτερο τρόπο να συνδυάζει την ποιότητα, την εκφραστική αρτιότητα, τη λαϊκή παράδοση και να αγγίζει την καρδιά. Σε έκανε να νοσταλγείς, να σκέπτεσαι, να στοχάζεσαι, , να θυμάσαι, να δακρύζεις . Και ήταν ένα δάκρυ λυτρωτικό και αρχαίο…
Στον ποιητικό του λόγο τίποτα δεν ήτανε τυχαίο. Έγραφε και έσβηνε, διόρθωνε και ξαναέγραφε. Δούλευε το στίχο με αγάπη, πόνο και μεράκι σαν του παλιούς μαστόρους, όπως οι γλύπτες το μάρμαρο, που μέσα στην ακατέργαστη πέτρα εκείνοι και μόνο εκείνοι διακρίνουν μια αιθέρια μορφή και προσπαθούν να την αποκαλύψουν για να τη δούμε κι εμείς. Το υλικό του ήταν ο λόγος, οι λέξεις που τις έψαχνε μία προς μία και σμίλευε το ποίημα σαν αλαβάστρινο έργο τέχνης.
«Φαρμακωμένος ο καιρός παραμονεύει| μες στα στενά του κάτω κόσμου να σε βρει| και δέκα τρεις αιώνες άνεργος γυρεύει| την κιβωτό σου και το αίμα να σου πιεί.|| Σε καρτερούν μαστιγωτές και συμπληγάδες| μες στα μαλάματα μια νύφη ξαγρυπνά| έχει στ’ αφτιά της κρεμασμένες τις Κυκλάδες| κι είν’ το κρεβάτι της λημέρι του φονιά». Το πολυδιορθωμένο χειρόγραφο αυτών των συγκλονιστικών στίχων αποκαλύπτεται στον τόμο «Τα λόγια και τα χρόνια 1963 -2013» που κυκλοφόρησε το 2013 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
«Δίνομαι ολόψυχα σε οτιδήποτε γράφω και με κουράζει ακόμη και σωματικά. Ακόμη και αν πρόκειται για ένα αποτυχημένο τραγουδάκι. Ποτέ δεν ξέρω από πριν τη μοίρα ή την αξία αυτού που γράφω. Εγώ θέλω να εκφραστώ. Αν βγει καλό, εντάξει αν πάλι βγει χαζομάρα, έχω ευτυχώς την πρόνοια και σκίζω πολλά….» μου είχε πει σε συνέντευξη που είχα την τιμή να μου παραχωρήσει, με αφορμή το βιβλίο του «Ο νοητός λύκος» εκδόσεις Μεταίχμιο.
Όπως εξήγησε: «Όταν το δεις έτοιμο και αρχίσεις της διορθώσεις καταλαβαίνεις. Αν δεις ότι στην τρίτη, τέταρτη, πέμπτη διόρθωση, δεν σώζεται, καλό είναι να το αφήσεις. Ο Καβάφης είχε γράψει πολλά ποιήματα, τα οποία δεν ήταν κατά τη γνώμη του πετυχημένα. Τα έβαζε σε ένα φάκελο, με την ένδειξη «να μην δημοσιευτούν», με σκοπό να τα διορθώσει. Ανάμεσα σε αυτά είναι και ένα από τα αριστουργήματα της ελληνικής ποίησης, το Πάρθεν.»
Η ποίηση του Μάνου Ελευθερίου μελοποιήθηκε από τους μεγαλύτερους μουσικοσυνθέτες της εποχής μας. Μίκης Θεοδωράκης, Μάνος Χατζιδάκις, Γιάννης Μαρκόπουλος, Δήμος Μούτσης, Σταύρος Κουγιουμτζής, Θάνος Μικρούτσικος, Γιάννης Σπανός, Χρήστος Νικολόπουλος κ.α. Γίνανε τραγούδια που τραγουδήσαμε όλοι και συνδέθηκαν με ξεχωριστές στιγμές και εποχές στη ζωή αυτού του τόπου. Είναι κομμάτι από τη μνήμη μας είναι κομμάτι από τη ψυχή μας.
Αυτοί οι στίχοι δεν πρέπει να ξεχαστούν. Γίνονται ο μίτος της Αριάδνης που μας συνδέει με το παρελθόν, με τις παραδόσεις, με την ψυχοσύνθεση, με τους αγώνες, με το συλλογικό μας συνειδητό και ασυνείδητο, με το πιο ζωντανό κομμάτι του εαυτού μας ως λαός. Είναι στίχοι που ιερουργούν και πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία, γιατί είναι τα «μαλαματένια λόγια στο χορτάρι για την άλλη τη γενιά».
Λίγα λόγια για τον Μάνο Ελευθερίου
Ο Μάνος Ελευθερίου γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου στις 12 Μαρτίου 1938.
Σε ηλικία 14 ετών μετακομίζει οικογενειακώς από τη Σύρο στο Χαλάνδρι, για να διαμείνει έπειτα από μερικά χρόνια και για το υπόλοιπο της ζωής του στο Νέο Ψυχικό.
Το 1955 γνωρίζεται με τον Άγγελο Τερζάκη, μια συνάντηση καθοριστική, καθώς με δική του παραίνεση θα ξεκινήσει να παρακολουθεί ως ακροατής μαθήματα στη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Την επόμενη χρονιά γράφεται στο τμήμα θεάτρου της Σχολής Σταυράκου.
Το 1960 υπηρετεί τη στρατιωτική θητεία του στα Γιάννενα και δύο χρόνια αργότερα θα δημοσιεύσει με δικά του χρήματα την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Συνοικισμός». Την ίδια εποχή θα μας δώσει και τους πρώτους του στίχους μεταξύ των οποίων και «Το τρένο φεύγει στις 8» που αργότερα μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης.
Τον Οκτώβριο του 1963 και για δεκαέξι συναπτά έτη εργάζεται στο «Reader’s Digest». Στο μεταξύ θα κυκλοφορήσουν τα δύο πρώτα του βιβλία με διηγήματα. Το 1964 εμφανίζεται στην ελληνική δισκογραφία όπου συνεργάζεται με τον Χρήστο Λεοντή και τον Μίκη Θεοδωράκη. Η συνεργασία τους θα διακοπεί λόγω δικτατορίας, ενώ τα συγκεκριμένα τραγούδια πρωτοκυκλοφόρησαν το 1970 στο Παρίσι. Έκτοτε θα συνεργαστεί με τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες και ερμηνευτές, έχοντας γράψει στίχους για περισσότερα από 400 τραγούδια.
Παράλληλα γράφει και εικονογραφεί παραμύθια για παιδιά και επιμελείται λευκώματα με κύριο θέμα την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σύρο.
Τη δεκαετία του ’90 αρθρογραφεί και συγχρόνως κάνει ραδιοφωνικές εκπομπές στο Δεύτερο Πρόγραμμα και στον Αθήνα 9,84. Το 2004 δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο Ο καιρός των χρυσανθέμων που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας το 2005. Το 2013 η Ακαδημία Αθηνών τον βράβευσε για το σύνολο του έργου του.
Έφυγε από τη ζωή στις 22 Ιουλίου 2018.
Μεταξύ αυτών που αποχαιρέτησαν τον μεγάλο ποιητή ήταν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Πρ. Παυλόπουλος, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λ. Κονιόρδου, ο πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ευάγγελος Βενιζέλος, ο ΓΓ του ΚΚΕ Δ. Κουτσούμπας, ο πρώην υπουργός Αρ. Μπαλτάς, οι μουσικοσυνθέτες Στ. Ξαρχάκος, Θ. Μικρούτσικος, Ν. Μαυρουδής, Χρ. Λεοντής και Γ. Ανδρέου, οι τραγουδιστές Γ. Νταλάρας και Μ. Φραγκούλης, η συγγραφέας Ζυράννα Ζατέλη, ο ακαδημαϊκός Δ. Νανόπουλος και πολλοί άλλοι.
Τα βιβλία του Μάνου Ελευθερίου που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο είναι:
- Ο καιρός των χρυσανθέμων, 2004 (μυθιστόρημα): Ένα σπουδαίο μυθιστόρημα το οποίο αγαπήθηκε από κοινό και κριτικούς. Ο θίασος της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου –της μεγαλύτερης θεατρικής δόξας της εποχής της– καταφθάνει χειμώνα του 1896 στην Ερμούπολη για μια σειρά παραστάσεων. Ο Μάνος Ελευθερίου συνθέτει την τελευταία πράξη της ζωής μιας πόλης στο πρώτο του μυθιστόρημα που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 2005.
- Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές, 2006 (μυθιστόρημα): Με φόντο τον Δεκέμβριο του 1944 και με αφορμή την καταδίκη της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη ο Μάνος Ελευθερίου στήνει μια φανταστική ιστορία για τα παιχνίδια που παίζει ο χρόνος ακόμα και σ’ εκείνους οι οποίοι κάποτε κρατούσαν μαστίγιο.
- Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ, 2007 (διηγήματα): 14 ιστορίες για τις παγίδες που κρύβει η νοσταλγία, για τη φθορά που προκαλεί ο χρόνος, για την ασθένεια και τη μοναξιά, για την αγάπη που σβήνει μέσα στην καθημερινότητα. 14 στιγμιότυπα που αποτυπώνουν πτυχές της ανθρώπινης φύσης και του πρόσφατου παρελθόντος.
- Άνθρωπος στο πηγάδι, 2008 (μυθιστόρημα): Σε ποια κρίσιμη στιγμή του βίου μας οι φίλοι σκέφτονται τη σίγουρη σωτηρία μας όπως ακριβώς εμείς φανταζόμαστε ότι θα πραγματοποιηθεί; Ένα στοχαστικό αφήγημα μυητικής διαδρομής προς τον θάνατο.
- Ο νοητός λύκος, 2010 (ποίηση): Ένα μεγάλο, συνθετικό, ομοιοκατάληκτο ποίημα που καταγράφει την ολιγόλεπτη επίσκεψη του ποιητή στον Άδη ακολουθώντας τον Άγγελό του.
- Ο γέρος χορευτής, 2010 (θεατρικός μονόλογος): Δωμάτιο ενός πτωχοκομείου ή οίκου ευγηρίας. Μέσα σε αυτό ένας μοναχικός ηλικιωμένος άνδρας μονολογεί. Αυτό είναι το σκηνικό του θεατρικού μονολόγου που στήνει ο Μάνος Ελευθερίου.
- Πριν απ’ το ηλιοβασίλεμα, 2011 (μυθιστόρημα): Ο Μάνος Ελευθερίου επιστρέφει στον χώρο που τον εμπνέει, στο θέατρο, και στήνει μια συναρπαστική σύναξη ηθοποιών και θεατρικών ρόλων, λίγο πριν πέσει η αυλαία, ένα μεθυστικό απόγευμα λίγο πριν απ’ το ηλιοβασίλεμα.
- Μαύρα μάτια: Ο Μάρκος Βαμβακάρης και η συριανή κοινωνία στα χρόνια 1905-1920, 2013 (μελέτη): Ένα οδοιπορικό στα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της ζωής του Μάρκου Βαμβακάρη στη Σύρο.
- Τα λόγια και τα χρόνια, 1963-2013: Τα τραγούδια, 2013: Η συγκεντρωτική έκδοση των στίχων του που μελοποίησαν σημαντικοί παλαιότεροι και νέοι συνθέτες κι ερμήνευσαν αγαπημένοι τραγουδιστές.
- Φαρμακείον εκστρατείας, 2016 (μυθιστόρημα): Ένα μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή έναν ηλικιωμένο συγγραφέα που επιστρέφει στη γενέτειρά του κι ακολουθεί εικόνες, σκιές, μυρωδιές αναζητώντας τα φάρμακα που χρειάζονται όσοι πάσχουν από αναμνήσεις και μοναξιά.
- Τα ομοιοκατάληκτα, 2018 (ποίηση): Μια προσωπική επιλογή του από παλαιότερα και νέα, ανέκδοτα γραπτά του συνθεμένα με την τεχνική της παραδοσιακής ρίμας.
