Βιβλιοθήκες, κρύπτες και απόκρυφα αρχεία σε ολόκληρο τον κόσμο/
«Κάτω από τους δρόμους ενός προαστίου της Δαμασκού, σειρές από ράφια φιλοξενούν χιλιάδες βιβλία που διασώθηκαν από βομβαρδισμένα κτίρια. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων τεσσάρων χρόνων, και όσο διάστημα συνεχιζόταν η πολιορκία της πόλης Νταράγια, εθελοντές περισυνέλεγαν βιβλία. Συγκέντρωσαν έτσι 14.000, και τα μετέφεραν σε τοποθεσία η οποία κρατείται μυστική, εξαιτίας των φόβων που υπάρχουν ότι αυτή μπορεί να γίνει στόχος του κυβερνητικού στρατού και άλλων δυνάμεων που υποστηρίζουν τον Άσαντ. Όσοι επιθυμούν να την επισκεφθούν, πρέπει να ξεγλιστρήσουν ανάμεσα από οβίδες και σφαίρες, προκειμένου να φτάσουν στον υπόγειο χώρο που την φιλοξενεί».
Η μυστική βιβλιοθήκη της Συρίας
Τι είναι το βιβλίο; Το βιβλίο είναι ιστορία. Είναι το παρόν και το μέλλον. Το βιβλίο είναι ζωή. Είναι αίμα. Το βιβλίο είναι φως. Μπορείτε να προσθέσετε ό,τι άλλο θέλετε. Ας αναλογιστεί ο καθένας μας τι αντιπροσωπεύει το βιβλίο για τον ίδιο και για την ανθρωπότητα ολόκληρη. Το σχετικό ρεπορτάζ που σταχυολογήσαμε, ανήκει στο BBC, το οποίο, με αυτό, αποκάλυψε την επονομαζόμενη «μυστική βιβλιοθήκη της Συρίας», μια βιβλιοθήκη «ζωτικής σημασίας». «Κατά μια έννοια, μου έδωσε πίσω την ζωή μου», δήλωσε ένας τακτικός επισκέπτης της, ο Αμπντουλμπασέτ Αλαχμάρ. «Μπορώ να πω ότι όπως το σώμα χρειάζεται την τροφή, έτσι και το πνεύμα και η ψυχή χρειάζονται τα βιβλία».
Η ιστορία στην Νταράγια, προπύργιο των ανταρτικών δυνάμεων κατά του προέδρου της Συρίας, Μπασάρ αλ Άσαντ, έληξε μερικές μέρες αργότερα από την παραπάνω εξομολόγηση, στις 27 Αυγούστου, όταν οι κυβερνητικές δυνάμεις εισήλθαν στην πόλη, ανέκτησαν τον έλεγχό της, και συμφώνησαν με τους αντάρτες την απομάκρυνση όλων των αμάχων, των ενόπλων και των οικογενειών τους. Και μέσα σε όλο τούτο το ορυμαγδό βεβαίως, για τα βιβλία ούτε λόγος να γίνεται…
Είναι όμως μόνο η Συρία;
Πολιτικές και θρησκευτικές αμάχες, πιέσεις, εντάσεις και συμφέροντα που εμφανίστηκαν κατά καιρούς στη διάρκεια των αιώνων, έγιναν αιτία εκατοντάδες χιλιάδες βιβλία και χειρόγραφα σε ολόκληρο τον κόσμο να συγκεντρωθούν και να φυλαχθούν με άκρα προσοχή μέσα σε μυστικές κρύπτες ή και ιδιωτικές συλλογές, ηλικίας ακόμη και 1000 χρόνων, σχεδόν μέχρι σήμερα: Ποιες είναι οι μυστικές βιβλιοθήκες της ιστορίας;
Εδώ, θα σας μιλήσουμε για μερικές μονάχα απ’ αυτές…
Η Βιβλιοθήκη-Σπηλιά στην Κίνα
Βρίσκεται στην έρημο Γκόμπι της Κίνας. Εκεί, και συγκεκριμένα στο Ντουνχουάνγκ, μέρος ενός δικτύου ναών που βρίσκονται λαξευμένοι μέσα σε σπηλιές, και ονομάζονται «οι Χίλιες Σπηλιές του Βούδα», ήταν σφραγισμένο επί περίπου 1000 χρόνια. Το 1900, ο ταοϊστής μοναχός Ουάνγκ Γιουανλού – ανεπίσημος φύλακας των σπηλαίων αυτών – ανακάλυψε μια μυστική πόρτα, η οποία οδηγούσε σε μια αίθουσα γεμάτη με χειρόγραφα που χρονολογούνταν από τον 4ο μέχρι τον 11ο αιώνα μ.Χ. Μολονότι έκτοτε ξένοι εξερευνητές πούλησαν πάνω από 10.000 χειρόγραφα, και το 1910 είχε απομείνει μόνο το ένα πέμπτο του συνόλου τους, το 1994, πραγματοποιήθηκε μια επιτυχημένη προσπάθεια ψηφιοποίησης των πρωτοτύπων.
Πρόκειται για το Διεθνές Πρόγραμμα Ντουνχουάνγκ, το οποίο διηύθυνε η Βρετανική Βιβλιοθήκη, και το οποίο δίνει την δυνατότητα σε όσους αγαπούν να αναδιφούν σε παλιά αρχεία, να εξετάσουν μεταξύ άλλων τον παλαιότερο πλήρη ουράνιο χάρτη στον κόσμο, να διαβάσουν μια προσευχή γραμμένη στα εβραϊκά από έναν έμπορο ο οποίος κατευθυνόταν από την Βαβυλώνα στην Κίνα, να παρατηρήσουν τον ζωγραφικό πίνακα ενός Χριστιανού αγίου πίσω από το πρόσωπο ενός μποντισάτβα (Βούδα), να εξετάσουν το συμβόλαιο της πώλησης μιας μικρής σκλάβας που σκοπό είχε να αποπληρώσει το χρέος ενός εμπόρου μεταξιού, ή να ξεφυλλίσουν ένα βιβλίο προφητειών γραμμένο με τούρκικους ρούνους.
Οι επιστήμονες ερίζουν σχετικά με το πότε ακριβώς και γιατί σφραγίστηκε η σπηλιά. Οι λόγοι εντοπίζονται κυρίως στην σπουδαιότητα των εγγράφων, και σε πολεμικές εκστρατείες. Σε κάθε περίπτωση, η ανακάλυψή τους άλλαξε την ιστορία: Παραδείγματος χάρη, το Diamond Sutra, ιερό έργο των Βουδιστών, χρονολογείται από το 868 μ.Χ., και σύμφωνα με την Βρετανική Βιβλιοθήκη είναι το αρχαιότερο, πλήρες, χρονολογημένο και τυπωμένο βιβλίο στον κόσμο…
Τα Μυστικά Αρχεία του Βατικανού
Γνωστά από τότε που δημιουργήθηκαν, το 1612, δεν έχουν πάψει να βρίσκονται διαρκώς στο επίκεντρο θεωριών συνωμοσίας. Περιλαμβάνουν παπική αλληλογραφία τουλάχιστον 1000 χρόνων, κι εμφανίζονται ακόμα και στο μυθιστόρημα του Νταν Μπράουν, Illuminati: Οι πεφωτισμένοι. Οι φήμες λένε ότι ανάμεσά τους βρίσκονται κρανία αλλοεθνών, τεκμηρίωση του γενεαλογικού δένδρου του Ιησού, και μια χρονομηχανή ονόματι Chronovisor, την οποία εφηύρε ένα Βενεδικτίνος μοναχός προκειμένου να επιστρέψει στην εποχή της Σταύρωσης, και να… την κινηματογραφήσει.
Σε μια προσπάθεια να σταματήσει την μυθολογία που έχει αναπτυχθεί γύρω από τα αρχεία, το Βατικανό τα τελευταία χρόνια επέτρεψε την προσέγγιση ορισμένων απ’ αυτά από τους ερευνητές. Πολλά όμως παραμένουν ακόμη απροσπέλαστα, όπως τα παπικά έγγραφα από το 1939 και μετά, κι ένα τμήμα των αρχείων που σχετίζεται με τις προσωπικές υποθέσεις των καρδιναλίων από το 1922 και ύστερα.
Αποθηκευμένα μέσα σ’ ένα τσιμεντένιο καταφύγιο, μέρος πτέρυγας πίσω από την Βασιλική του Αγίου Πέτρου, τα αρχεία φυλάσσονται από Ελβετούς Φρουρούς και αξιωματικούς της αστυνομίας του κράτους του Βατικανού. Ανάμεσά τους, βρίσκεται η αλληλογραφία του Βατικανού με προσωπικότητες όπως ο Έρασμος, ο Καρλομάγνος, ο Βολταίρος και ο Χίτλερ, καθώς και το αίτημα του βασιλιά Ερρίκου του Η’ της Αγγλίας να ακυρωθεί ο γάμος του με την Αικατερίνη της Αραγωνίας. Η απόρριψη του αιτήματος αυτού από τον Πάπα Κλήμη τον Ζ’, προκάλεσε το διαζύγιο του Ερρίκου τόσο από την σύζυγό του όσο και από την Ρώμη, και την δημιουργία της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Τα αρχεία περιλαμβάνουν επίσης το διάταγμα του αφορισμού του Μαρτίνου Λούθηρου από τον Πάπα Λέοντα τον Ι’ το 1521, ένα χειρόγραφο αντίγραφο της δίκης εναντίον του Γαλιλαίου με την κατηγορία ότι ήταν αιρετικός, και μια επιστολή του Μιχαήλ Αγγέλου, ο οποίος παραπονούνταν ότι δεν πληρώθηκε για το έργο του στην Καπέλα Σιξτίνα.
Η Γκενιζάχ του Καΐρου
Ξεχασμένη μέσα στους αιώνες, αυτή η συλλογή χειρογράφων στο Παλιό, Ισλαμικό Κάιρο γνωστό και ως Φουστάτ, ανέκτησε την σπουδαιότητά της για πρώτη φορά από τον Ρουμανοεβραίο Γιάκομπ Σαφίρ, σε βιβλίο του που εκδόθηκε το 1874. Κρυμμένα λοιπόν πίσω από έναν τοίχο της συναγωγής Μπεν Έζρα, βρίσκονται σχεδόν 280.000 αποσπάσματα εβραϊκών χειρογράφων. Σύμφωνα με τον εβραϊκό νόμο, κανένα έγγραφο που περιέχει το όνομα του Θεού, δεν μπορεί να πεταχτεί: όσα είναι πλέον άχρηστα, αποθηκεύονται σε συγκεκριμένα σημεία των συναγωγών, ή σε νεκροταφεία, μέχρις ότου μπορέσουν να θαφτούν.
Επί 1000 χρόνια, η εβραϊκή κοινότητα του Φουστάτ απόθετε τα κείμενά της στον ιερό τόπο της Γκενιζάχ (Από την εβραϊκή λέξη genizah που σημαίνει «κρύβω» και αργότερα «αρχείο») του Καΐρου. Οι Εβραίοι του Μεσαίωνα σπανίως έγραφαν οτιδήποτε χωρίς να αναφέρουν το όνομα του Θεού – από προσωπικά γράμματα μέχρι λίστες αγορών – με αποτέλεσμα να έχουμε σήμερα ένα «ταχυδρομικό κουτί» παγωμένο μέσα στον χρόνο, με εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα, τα οποία αποτελούν ένα χωρίς προηγούμενο αρχείο της ζωής στην Αίγυπτο, από τον 9ο έως τον 19ο αιώνα.
Ο επικεφαλής της σχετικής έρευνας στο Κέμπριτζ, Μπεν Ούθγουεϊτ, υπερτόνισε την σπουδαιότητα αυτής της συλλογής των χειρογράφων για τους πανεπιστημιακούς: «Δεν είναι υπερβολή αν πούμε ότι η Γκενιζάχ του Καΐρου ξαναγράφει την ιστορία σε σχέση με ό,τι γνωρίζουμε για τους Εβραίους, την Μέση Ανατολή και την Λεκάνη της Μεσογείου κατά τα χρόνια του Μεσαίωνα».
Τα χειρόγραφα αποκαλύπτουν ότι οι Εβραίοι έμποροι συνεργάζονταν τόσο με Χριστιανούς όσο και με Μουσουλμάνους· ο αντισημιτισμός δεν ήταν τόσο διαδεδομένος τότε, όσο πιστεύαμε μέχρι σήμερα. Το 2013 οι βιβλιοθήκες των Πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ συνένωσαν τις δυνάμεις τους, προκειμένου να συγκεντρώσουν χρήματα για την διατήρηση και την συντήρηση της Γκενιζάχ του Καΐρου.
Ο David Abulafia μάλιστα, συγγραφέας του ιστορικού βιβλίου «Η Μεγάλη Θάλασσα» (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2012), έχει δηλώσει ότι «τα χειρόγραφα της Γκενιζάχ του Καΐρου λειτουργούν σαν μια δέσμη φωτός, που φωτίζει σκοτεινές πλευρές της ιστορίας της Μεσογείου, όπως και την κοινωνική, οικονομική και θρησκευτική ζωή των Εβραίων, όχι μονάχα της μεσαιωνικής Αιγύπτου, αλλά και εδαφών που βρίσκονται πολύ μακρύτερα. Πρόκειται για την κυριότερη πηγή γνώσης της ιστορίας του 10ου, 11ου και 12ου αιώνα, με την οποία δεν μπορεί να συγκριθεί καμιά άλλη, ούτε στην Ευρώπη, ούτε στον Ισλαμικό κόσμο».
Βιβλιοθήκη “φάντασμα”: Κρυμμένα αρχεία στα εξώφυλλα μεσαιωνικών βιβλίων στην Ολλανδία
Το 2013, ο Ολλανδός ιστορικός μεσαιωνικών βιβλίων Έρικ Κβάκελ (Erik Kwakkel) περιέγραψε «μιαν αξιοσημείωτη ανακάλυψη» των φοιτητών του σε μια τάξη όπου δίδασκε, στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν: «Ενώ οι φοιτητές ερευνούσαν προσεκτικά τα απομεινάρια των δεσιμάτων των βιβλίων στην βιβλιοθήκη», έγραψε σε ανάρτηση σε blog υπό τον τίτλο «ένα κρυμμένο μεσαιωνικό αρχείο έρχεται στην επιφάνεια», «βρήκαν 132 σημειώσεις, γράμματα και χαρτάκια αποδείξεων από ένα δικαστήριο στην περιοχή του Ρήνου, σημειωμένα πάνω σε μικρές λουρίδες χαρτί. Τα σημειώματα αυτά βρίσκονταν κρυμμένα μέσα στο δέσιμο ενός βιβλίου το οποίο είχε τυπωθεί το 1577»!
«Η ανακύκλωση μεσαιωνικού γραφικού υλικού, ήταν σύνηθες φαινόμενο στα εργαστήρια των πρώτων σύγχρονων βιβλιοδετών (αλλά και των βιβλιοδετών του ίδιου του Μεσαίωνα)», γράφει ο Κβάκελ. Και η διαδικασία αυτή μας υποδηλώνει, ότι γραπτά τα οποία ουδέποτε φαντάζονταν ότι θα περάσουν στην αιωνιότητα, μπορούν τελικά να αναγιγνώσκονται από εμάς σήμερα. Πόσα είναι αυτά τα γραπτά; Μα… χιλιάδες!
Σε μια τέτοια συλλογή μπορούν να συμπεριληφθούν χαρτιά αποδείξεων, αιτήματα προς υπηρετικό προσωπικό και λίστες αγορών, τα οποία αποτελούν υλικό εξαιρετικά σπάνιο για τους ιστορικούς. «Μηνύματα σαν κι αυτά μας φέρνουν απίστευτα κοντά στην πραγματική μεσαιωνική κοινωνία», γράφει ο Κβάκελ. Χρησιμοποιώντας μια τεχνολογία με ακτίνες Χ, η οποία δημιουργήθηκε με σκοπό να «κοιτάζει» κάτω από την επιφάνεια των πινάκων ζωγραφικής και να εντοπίζει πρωιμότερα στάδια σύνθεσης, ο Κβάκελ ανέπτυξε μια μέθοδο ανάγνωσης των ευαίσθητων δεσιμάτων των βιβλίων. Και τον Οκτώβριο του 2015 άρχισε να σκανάρει στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, πρώιμα τυπωμένα βιβλία. Παρόλο που η τεχνική του χρήζει βελτίωσης, «αν μπορούσαμε να έχουμε πρόσβαση στα χιλιάδες κομματάκια γραμμένων χαρτιών που βρίσκονται κρυμμένα μέσα στα δεσίματα των βιβλίων, τότε θ’ ανακαλύπταμε μια δεύτερη, κρυφή ‘βιβλιοθήκη’ των μεσαιωνικών χρόνων», όπως λέει…
The Secret Libraries of History -BBC
