“Το Νέμεσις θα είναι το τελευταίο μου βιβλίο”
“Σήμερα γνωρίζω, πως δεν γνωρίζω”
“Πιστεύω ότι ο Ρόμνεϋ δεν έχει ελπίδες 
να εκλεγεί έναντι του Ομπάμα, αλλά όχι για τους συνήθεις λόγους. Απλούστατα δεν έχει τη βούληση και οι Αμερικανοί έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν πόσο βαρετός είναι. Αν κερδίσει θα είναι σκέτη καταστροφή. Οι συντηρητικοί Αμερικανοί πρόεδροι πάντα καταστροφή ήταν. Αντίθετα ο Ομπάμα με έχει εντυπωσιάσει. Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που μας έτυχε να δούμε άνθρωπο τέτοιας ευφυίας στο Λευκό Οίκο. Όμως, όπως ξέρετε δεν συζητώ για την πολιτική. Ποιός είμαι εγώ για να έχω γνώμη για τα κοινά; Ένας απλός πολίτης είμαι, όπως όλοι”.
Ένα μήνα πριν από τις αμερικανικές εκλογές, ο Philip Roth παραχώρησε συνέντευξη στο γαλλικό περιοδικό πολιτισμού Les inrocks με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα Νέμεσις.
Η Νέμεσις είναι η ελληνική θεά της δικαιοσύνης, της εκδίκησης, του θυμού. Ο Φίλιπ Ροθ κατασκεύασε το νέο του μυθιστόρημα σε μορφή αρχαίας τραγωδίας, υπογράφοντας μια τραγωδία που στερείται ηθικής, άρα πολύ ανθρώπινη και πολύ σύγχρονη: η αρρώστια και ο θάνατος δεν έχουν κανένα νόημα. Το Νέμεσις αναπτύσσεται ως μεγαλειώδες μεταφυσικό κείμενο πάνω στην ιδέα του τυχαίου και της ατομικής ευθύνης στη ζωή.
Les inrocks
Μετάφραση: Αγγελική Βουλουμάνου
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Φίλιπ Ροθ κάνει μια συνολική αποτίμηση του συγγραφικού του έργου, μιλά για το κίνητρο της γραφής, τη σχέση της λογοτεχνίας με τη φιλοσοφία, τη επερχόμενη βιογραφία του και δίνει την είδηση – βόμβα με τη δήλωση “Το Νέμεσις θα είναι το τελευταίο μου βιβλίο”! Μια δήλωση που σίγουρα θα έχει προκαλέσει αισθήματα θλίψης στα εκατομμύρια αναγνώστες του σε όλον τον κόσμο και φυσικά στους εκδότες του.
Από όλα σας τα μυθιστορήματα το Νέμεσις μοιάζει να είναι εκείνο στο οποίο παρουσιάζετε περισσότερο την προσωπική σας θέαση για την ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι έτσι;
Philip Roth: Πράγματι, πιστεύω ότι τα πάντα στη ζωή είναι ζήτημα τύχης ή ατυχίας. Δεν πιστέυω στην ψυχανάλυση, ούτε σε ένα υποσυνείδητο που καθοδηγεί τις επιλογές μας. Έχουμε μόνο την τύχη ή την ατυχία να κάνουμε κάποιες συναντήσεις που μπορεί να είναι καλές ή κακές για μας. Η πρώτη μου σύζυγος, για παράδειγμα, αποδείχτηκε …..απατεώνας! Έκλεβε ασύστολα, έλεγε ψέματα κλπ. Εγώ ωστόσο δεν την είχα διαλέξει γι΄αυτό. Σιχαίνομαι τους απατεώνες. Αλλά να, είχα την ατυχία να παντρευτώ τον λάθος άνθρωπο. Οι ψυχαναλυτές θα έλεγαν ότι την επέλεξα υποσυνείδητα: δεν το πιστεύω. Όμως αυτό ανταποκρίνεται κατά κάποιον τρόπο στην άποψή μου σύμφωνα με την οποία απέναντι στη ζωή είμαστε αθώοι. Υπάρχει μια μορφή αθωότητας στον καθένα από εμάς, στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τις ζωές μας.
Το Νέμεσις ανήκει σε μια ομάδα τεσσάρων βιβλίων με τον τίτλο Nemeses, (Καθένας, Αγανάκτηση, Η Ταπείνωση, Νέμεσις) . Πώς συνδέονται μεταξύ τους;
Προσεγγίζουν όλα το θέμα του θανάτου από διαφορετική σκοπιά. Σε καθένα από αυτά τα βιβλία, ο ήρωας έχει να αντιμετωπίσει τη δική του Νέμεση, έναν όρο πολύ συνηθισμένο στις Η.Π.Α. που θα μπορούσαμε να τον ορίσουμε ως το μοιραίο, την ατυχία, τη δύναμη που δεν μπορεί να ξεπεραστεί και που τον επιλέγει για να εφαρμοστεί επάνω του. Στο Νέμεσις, αυτή η νέμεση μοιάζει να είναι η πολυομυελίτιδα, όμως στην περίπτωση του BuckyCantor , είναι στην πραγματικότητα η συνείδησή του. Από παλιά, μου προκαλούσαν ενδιαφέρον ως συγγραφέα, οι προσωπικότητες που έχουν μια ακραία και κατά βάθος παρεκκλίνουσα αίσθηση για την ατομική τους ευθύνη. Από την εποχή του “Κι ό,τι θέλει ας γίνει” , ένα από τα πρώτα μου μυθιστορήματα. Ο Bucky είναι ένας άνθρωπος που ορίζεται μόνο από την αρετή του κι αυτό τελικά είναι πολύ επικίνδυνο. Δεν είναι μόνο η πολυομυελίτιδα που θα του καταστρέψει τη ζωή, αλλά ο ιδεαλισμός που έχει για την συνολική ευθύνη.
Για ποιό λόγο επιλέξατε την ασθένεια της πολυομυελίτιδας;
Πρώτα απ΄ όλα γιατί ήταν ένα νέο θέμα για μένα, για το οποίο δεν είχα ξαναγράψει ποτέ. Ύστερα γιατί για όσους γεννήθηκαν, όπως εγώ, μέσα στις δεκαετίες 1920 ή 1930 στην Αμερική, η πολυομυελίτιδα έπαιξε μεγάλο ρόλο, αφού πριν το εμβόλιο, το 1955, υποστήκαμε την απειλή του κι αυτό μας είχε τρομοκρατήσει. Δεν ήταν παρά αφού έγραψα το Νέμεσις που διαπίστωσα τη σύνδεση με το μυθιστόρημά μου Η συνομωσία εναντίον της Αμερικής: και στις δύο περιπτώσεις, φαντάζομαι μια τραγωδία που πλήττει την εβραϊκή κοινότητα του Newark μέσα στη δεκαετία 1940 – απ’ την οποία προέρχομαι. Στην περίπτωση της Συνομωσίας επινόησα την απειλή, τη νέμεση (ο ναζιστής Charles Lindbergh που γίνεται πρόεδρος των Η.Π.Α.) Στο Νέμεσις είναι η πολυομυελίτιδα που υπήρχε, μόνο που δεν είχε ξεσπάσει επιδημία το 1944. Εν τέλει η αρρώστια είναι η πιο προφανής μορφή ατυχίας: πέφτει επάνω σου και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα.
Εκτός από το ευρύτερο ζήτημα της ατυχίας, σας απασχολεί και ο τρόπος που αντιδρά ένας άνθρωπος όταν η ατυχία του χτυπήσει την πόρτα;
Αν πιστεύουμε οτι ο Bucky καταστρέφει τη ζωή του εγκαταλείποντας την αρραβωνιαστικιά του , για τον ίδιο που είναι η ενσάρκωση της λέξης “υπευθυνότητα”, η εγκατάλειψη γίνεται συνώνυμη της αυταπάρνησης, ακόμη κι αν κάτι τέτοιο τον καταδικάζει στη μοναξιά. Όμως πάνω σε αυτό δεν εκφέρω καμία κρίση. Εκείνο που επιθυμούσα ήταν να θέσω το ερώτημα. Έτσι αντιλαμβάνομαι το ρόλο του συγγραφέα. Θέτει το ερώτημα: Τί συμβαίνει στην περίπτωση επιδημίας πολυομελίτιδας; Ένα μυθιστόρημα γράφεται για να θέτει ερωτήματα, όχι για να δίνει απαντήσεις. Δεν γράφω φιλοσοφικά βιβλία.
Εν τέλει το Νέμεσις θέτει το ερώτημα για το ρόλο του Τυχαίου και του Πεπρωμένου σε σχέση με το νόημα της ζωής;
Για να είμαι ειλικρινής, δεν τείνω προς την αφαίρεση. Δεν έχω αυτή την διανοητική κατεύθυνση. Όταν η συζήτηση φθάνει στη μεταφυσική ή στη φιλοσοφία ….κοιμάμαι! (γέλια). Αυτό που με ενδιαφέρει στ’ αλήθεια, αυτό που ξέρω να κάνω, είναι να αφηγούμαι μια ιστορία. Μόλις μου μιλήσουν αφαιρετικά, έχω την εντύπωση ότι ξαναγίνομαι 10 ετών, ότι δεν καταλαβαίνω πια τίποτα, και με πιάνει μεγάλη νύστα.
Τα τελευταία σας βιβλία στοιχειώνονται από μια απειλή. Σε ποιο βαθμό σας επηρέασε το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του Πολέμου είσασταν παιδί και μάλιστα Εβραιόπουλο;
Είχα μια πολύ προστατευμένη παιδική ηλικία. Οι γονείς μου δεν χώρισαν ποτέ, ζούσα σε μια κοινότητα 99% εβραϊκή, επομένως δεν μας άγγιζε ο αντισιμητισμός. Οπωσδήποτε, από τα 8 ώς τα 12 μου, η χώρα ήταν σε πόλεμο και ενδιαφερόμουν πολύ γι’ αυτό. Όλες οι γενιές που έχουν διασχίσει το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε είναι στη Γαλλία, είτε στη Γερμανία είτε εδώ, στιγματίστηκαν για πάντα. Η άλλη πραγματική απειλή ήταν η πολυομυελίτιδα: κάθε καλοκαίρι, όταν περνούσαμε τη μέρα έξω παίζοντας, μας μιλούσαν για την πολυομυελίτιδα. Αδιαφορούσαμε, έως ότου κάποιος από εμάς να πεθάνει. Αλλά ξέρετε, δεν θεωρώ ότι η βιογραφία ενός συγγραφέα έχει να κάνει με τα βιβλία του.
Τι σας κάνει λοιπόν να γράφετε;
Η επιθυμία της εμπειρίας, το «Και …Αν;». Κι αν το τάδε ή τάδε πράγμα συνέβαινε, τι θα γινόταν; Αρχίζω όλα τα βιβλία μου με αυτό «και αν;». Για παράδειγμα: «Κι αν μια επιδημία πολυομυελίτιδας χτυπούσε την κοινότητά μου στο Newark το 1944;”
Θα ξεκινούσατε να γράφετε με το «Κι αν… αυτός ο καταπληκτικός τύπος παντρευόταν αυτή την υπέροχη κοπέλα και ζούσαν ευτυχισμένοι;» Η ευτυχία δεν είναι ένα κίνητρο γραφής;
Μα το έχω ήδη γράψει αυτό το βιβλίο! Έχουν περάσει χρόνια, όταν έγραψα το Ο καθηγητής του πόθου, ήθελα να γράψω για το θέμα ενός πολύ συνηθισμένου φαινομένου πάνω στο οποίο δεν διάβαζες ποτέ τίποτα: Τι συμβαίνει αν δύο άνθρωποι ερωτευτούν, παντρευτούν; Ε, λοιπόν, το σεξ εξαφανίζεται, η σεξουαλικότητα ανάμεσά τους εξαφανίζεται. Ο γάμος είναι η οδός που οδηγεί στην αγνότητα. Έτσι, βλέπετε, άρχισα να γράφω τον Καθηγητή του πόθου πάνω σε μια ευτυχισμένη κατάσταση, αλλά που οδηγεί σε ένα πραγματικό πρόβλημα.
Ένα αυτοβιογραφικό πρόβλημα είναι κίνητρο γραφής;
Θα ήταν πολύ απλό να πιστέψει κανείς ότι ο συγγραφέας δεν γράφει αυτό που του συμβαίνει. Τον περισσότερο καιρό, γράφω για πράγματα που μου συμβαίνουν γιατί έχω περιέργεια Ένας συγγραφέας μπορεί να προσελκυστεί από θέματα που είναι πολύ μακρινά από το προσωπικό του σύμπαν. Αυτό που μετράει, είναι ποιό από όλα θα ξεσηκωσει εκείνο το κύμα της γραφής, ποιό από όλα θα ενεργοποιήσει την εκφραστική ευφράδεια. Ορισμένα θέματα έχουν αυτή τη δυνατότητα, άλλα όχι.
Γνωρίζετε για ποιό λόγο συμβαίνει αυτό;
Καθόλου. Εξάλλου, έχω σταματήσει εδώ και κάμποσο καιρό να γνωρίζω γιατί. Έχω φτάσει στο απογειο της ζωής μου: σήμερα γνωρίζω πως δεν γνωρίζω. Και πως τα θέματα μου έρχονται δύσκολα. Για μένα το γράψιμο υπήρξε πάντα κάτι δύσκολο. Το πρόβλημα είναι ότι ερωτεύθηκα τη λογοτεχνία από παιδί. Αργότερα είπα ότι θα μπορούσα να γίνω συγγραφέας. Δοκίμασα λοιπόν και πέτυχα ως ένα βαθμό. Αν είχα μπορέσει να κάνω κάτι άλλο καλύτερο, πιστέψτε με, θα το είχα κάνει ευχαρίστως! Αλλά στην αρχή ήταν πολύ συναρπαστικό κι έτσι συνέχισα.
Έχετε πάντα την επιθυμία να γράφετε;
Όχι. Μάλιστα δεν έχω την πρόθεση να γράψω για τα επόμενα δέκα χρόνια. Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, τελείωσα. Το Νέμεσις θα είναι το τελευταίο μου βιβλίο. Πάρτε τον E. M. Forster, σταμάτησε να γράφει λογοτεχνία κοντά στα 40 του. Κι εγώ που έγραφα βιβλίο το βιβλίο, δεν έχω γράψει εδώ και τρία χρόνια. Προτίμησα να δουλέψω πάνω στα αρχεία μου για να τα παραδώσω στον βιογράφο μου. Του παρέδωσα χιλιάδες σελίδες, που είναι σαν απομνημονεύματα αλλά όχι λογοτεχνικά. Είναι μη δημοσιεύσιμα στην κατάσταση που βρίσκονται. Δεν θέλω να γράψω απομνημονεύματα, αλλά θέλησα να έχει ο βιογράφος μου υλικό για το βιβλίο του πριν το θάνατό μου. Αν πεθάνω χωρίς να του αφήσω κάτι, από πού θα ξεκινήσει;
Όμως είπατε νωρίτερα, η ζωή ενός συγγραφέα δεν επηρεάζει υποχρεωτικά τη δουλειά του. Για ποιό λόγο λοιπόν βρίσκετε σημαντικό να γραφτεί η βιογραφία σας;
Δεν έχω άλλη επιλογή. Αν είχα την επιλογή, θα προτιμούσα να μην υπάρξει βιογραφία μου, αλλά θα υπάρξουν βιογραφίες μου μετά το θάνατό μου, καλύτερα λοιπόν να είμαι σίγουρος ότι θα υπάρξει και μία ακριβής. Ο Blake Bailey έγραψε μια εξαιρετική βιογραφία του John Cheever, ο οποίος υπήρξε ένας από τους φίλους μου που ήταν δύσκολο να βιογραφηθεί, γιατί πέρασε όλη του σχεδόν τη ζωή να κρύβεται, επειδή ήταν ομοφυλόφιλος και αλκοολικός. Ο Bailey επικοινώνησε μαζί μου, περάσαμε δυο μέρες μαζί να μιλάμε και με έπεισε. Αλλά δεν πρόκειται να ελέγξω τη δουλειά του. Όπως και να ‘χει, το 20% θα είναι λάθος, αλλά είναι καλύτερα από το 22%.
Αρχίζετε να ετοιμάζετε τα αρχεία σας για μετά το θάνατό σας;
Αφότου ο Blake Bailey θα τα έχει χρησιμοποιήσει, έχω ζητήσει από τους εκτελεστές της διαθήκης μου, τον ατζέντη μου Andrew Wylie και μια φίλη ψυχαναλύτρια, να τα καταστρέψουν μετά το θάνατό μου. Δεν θέλω τα προσωπικά μου χαρτιά να κυκλοφορούν παντού. Όλα μου τα χειρόγραφα ήδη βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη του Κονγκρέσου, από τη δεκαετία του ’70.
Στα 78 σας, πώς βλέπετε το έργο σας, όλα όσα έχετε γράψει;
Στα 74 συνειδητοποίησα ότι δεν είχα πια πολύ χρόνο, αποφάσισα λοιπόν να ξαναδιαβάσω τα μυθιστορήματα που είχα αγαπήσει όταν ήμουν 20-30 χρόνων, επειδή είναι αυτά που δεν ξαναδιαβάζεις ποτέ. Dostoïevski, Tourgueniev, Conrad, Hemingway… Και όταν τελείωσα, αποφάσισα να ξαναδιαβάσω όλα μου τα βιβλία αρχίζοντας από το τελευταίο: τη Νέμεσι. Μέχρι που βαρέθηκα, πριν από Το σύνδρομο Πόρτνοϊ, το οποίο είναι ατελές. Ήθελα να δω αν είχα χάσει το χρόνο μου γράφοντας. Και σκέφτηκα ότι ήταν μάλλον επιτυχία. Στο τέλος της ζωής του, ο πυγμάχος Joe Louis είπε : “Έκανα το καλύτερο που μπορούσα μ’ αυτό που είχα.” Είναι ακριβώς αυτό που θα έλεγα κι εγώ για τη δουλειά μου: έκανα το καλύτερο που μπορούσα μ΄ αυτό που είχα.
Κι ύστερα από αυτό, αποφάσισα ότι τελείωσα με τη λογοτεχνία. Δεν θέλω πια να διαβάσω, ούτε να γράψω, κι ούτε θέλω ούτε να το συζητήσω. Αφιέρωσα τη ζωή μου στο μυθιστόρημα: το μελέτησα, το δίδαξα, το έγραψα και το διάβασα. Αποκλείοντας σχεδόν οτιδήποτε άλλο. Φτάνει! Δεν έχω πια εκείνον τον φανατισμό να γράφω που είχα όλη μου τη ζωή. Η ιδέα ότι θα αντιμετωπίσω για άλλη μια φορά τη γραφή, μου φαίνεται αδιανόητη!
Μήπως υπερβάλλετε λίγο;
Τα να γράφεις, σημαίνειι να κάνεις πάντα λάθος. Όλα σου τα πρόχειρα διηγούνται την ιστορία των αποτυχιών σου. Δεν έχω πια την ενέργεια της ματαίωσης, δεν έχω τη δύναμη να αντιμετωπίσω τον εαυτό μου. Γιατί το να γράφεις σημαίνει να ματαιώνεσαι: περνάς τον καιρό σου να γράφεις τη λάθος λέξη, τη λάθος φράση, τη λάθος ιστορία. Κάνεις λάθος αδιάκοπα, αποτυγχάνεις αδιάκοπα, και ζεις έτσι μέσα στη μόνιμη ματαίωση. Περνάς τον καιρό σου λέγοντας: αυτό δεν πάει, πρέπει να ξαναρχίσω, ούτε αυτό πάει και πάλι απ’ την αρχή. Κουράστηκα με όλη αυτή τη δουλειά. Διασχίζω μια διαφορετική εποχή της ζωής μου: έχω χάσει κάθε μορφή φανατισμού. Και δεν αισθάνομαι καμιά μελαγχολία.
Δεν θα υπάρξει λοιπόν ποτέ άλλοτε νέο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ;
Δεν πιστεύω ότι ένα βιβλίο περισσότερο ή λιγότερο θα αλλάξει αυτό που έχω κάνει ήδη. Αν γράψω ένα νέο βιβλίο, πολύ πιθανό να είναι αποτυχημένο. Ποιος χρειάζεται ένα ακόμα μέτριο βιβλίο;
Δεν θα θέλατε να γράψετε για τη σύγχρονη Αμερική;
Είμαι 78, δεν γνωρίζω πια τίποτα για τη σύγχρονη Αμερική. Τη βλέπω στην τηλεόραση. Αλλά δεν τη ζω πια.
Σχετικά Θέματα
Ο Phillip Roth κερδίζει το Διεθνές Βραβείο Booker 2011
