Έχει ονομασθεί «Άγιος των ελληνικών γραμμάτων», κοσμοκαλόγερος και ο Έλληνας Ντοστογιέφσκι. Όμως, όπως και αν τον χαρακτηρίσει κανείς, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε ένας μεγάλος συγγραφέας και ένας μεγάλος πνευματικός άνθρωπος, παρά το γεγονός ότι η αναγνώριση και η φήμη έφτασαν γι αυτόν πολύ αργά, μετά το θάνατό του.
Της Ελπίδας Πασαμιχάλη
Διαβάζοντας τα βιογραφικά στοιχεία για τον Παπαδιαμάντη, σκέφτεται κανείς, πως η εν ζωή αναγνώριση μπορεί να μην ήταν τόσο απαραίτητη γι αυτόν τον υπερήφανο, ανεξάρτητο, ονειροπόλο, εσωστρεφή, απόμακρο και απίστευτα λιτοδίαιτο άνθρωπο, του οποίου ο ασκητισμός και η απόσυρση από τα εγκόσμια, ενοχλούσαν και εμμέσως προκαλούσαν τους αστικούς φιλολογικούς κύκλους της εποχής του. Που τον απαξίωναν και τον αγνοούσαν συστηματικά όσο ζούσε.
Και οι λόγοι ήταν πολλοί. Από τον φτωχή καταγωγή και τον ιδιόρρυθμο, τρόπο ζωής του, μακριά από τους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής, μέχρι τις θεματικές του επιλογές, τις ιδέες αλλά και την ίδια τη γλώσσα του…
Η ζωή του:
Ένας μοναχικός κοσμοκαλόγερος
και όχι …κοσμοπολίτης
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (4/3/1851 – 3/1/1911) γεννήθηκε στη Σκιάθο και ο πατέρας του ήταν ιερέας. Μεγάλωσε ανάμεσα σε εννιά παιδιά με το φόβο και το Λόγο του Θεού, μέσα σε μία θρησκευτική ατμόσφαιρα που καθόρισε την ιδιοσυγκρασία και τις πνευματικές του συντεταγμένες. Τα πρώτα γράμματα άλλωστε τα έμαθε στο νησί του, εσωτερικός στην Ι. Μονή του Ευαγγελισμού. Οι σπουδές του είχαν πολλές διακοπές, λόγω οικονομικών προβλημάτων, αλλά και της επισφαλούς του υγείας. Γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου, αλλά δεν τελείωσε λόγω των δυσκολιών, γεγονός που στοίχισε στον πατέρα του, ο οποίος τον περίμενε να γυρίσει καθηγητής στο νησί, για να βοηθήσει τις τέσσερεις αδελφές του. Τελικά, οι τρείς αδελφές του έμειναν ανύπαντρες και του παραστάθηκαν με αφοσίωση σε όλες τις δύσκολες στιγμές.
Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε ένας λαϊκός άγιος της λογοτεχνίας, που έζησε σε φτωχικά δωμάτια και ως κοσμοκαλόγερος είναι ο αντίποδας του κοσμοπολιτισμού που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της λογοτεχνικής δημιουργίας σήμερα. Φυσικά ήταν μεγάλος πότης και μανιώδης καπνιστής. Αδιαφορούσε για την εξωτερική του εμφάνιση και δεν έπιανε εύκολα φιλίες. Εργάσθηκε ως δημοσιογράφος, αλλά δεν υπολόγιζε το χρήμα. Όταν είχε το σπαταλούσε και όταν δεν είχε, δεν ζητούσε. Ούτε έκανε υποκλίσεις για να το αποκτήσει. Αντιθέτως. Όταν ξεκίνησε η συνεργασία του με την εφημερίδα της εποχής «Το Άστυ» ο διευθυντής του πρόσφερε μισθό 150 δραχμές. Ο ίδιος είπε: «Πολλές είναι εκατόν πενήντα. Με φτάνουν εκατό.» …
Το έργο του :
Μεταμορφώνοντας τη ζωή των ανθρώπων του λαού,
σε βυζαντινούς βίους αγίων…
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης θεωρείται από τους θεμελιωτές του ελληνικού διηγήματος. Πράγματι τα διηγήματά του είναι μικρά αριστουργήματα ως προς τη θεματολογία, τη γλώσσα και τη πλοκή. Τον συγκινούν και τον ενδιαφέρουν οι άνθρωποι οι απλοί, οι λαϊκοί, οι ιδιαίτεροι, οι καταφρονεμένοι. Δεν το ενδιαφέρουν οι πλούσιοι και οι αστοί. Τον συγκινούν οι απλοί ψαράδες, οι αγρότες, οι λαϊκοί ιερείς, οι χήρες, τα ορφανά, οι μετανάστες, οι μάγισσες και οι περιθωριακοί. Δεν είναι συμπτωματική η επιλογή του, αλλά εντελώς συνειδητή.
Θεωρούσε την Αθήνα «πόλη της δουλοπαροικίας και των πλουτοκρατών» και ποτέ δεν την αισθάνθηκε σαν δικιά του. Αντίθετα λάτρεψε τη Σκιάθο, τη πατρίδα του. Και η συντριπτική πλειοψηφία των διηγημάτων του αναφέρεται σε αυτήν. Όμως οι γλαφυρές, κρυστάλλινες και ποιητικές περιγραφές του τοπίου υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια του συγκεκριμένου νησιού και αποκτούν πανελλήνια ακτινοβολία. Το ίδιο και οι ήρωες του. Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη, αυτοί οι απλοί άνθρωποι, που διαφέρουν τόσο πολύ από τους ήρωες των σύγχρονων ομοτέχνων του, δεν είναι απλοϊκές λαϊκές φιγούρες σε ατμόσφαιρα …φολκλόρ. Αντιθέτως. Αυτοί είναι οι πραγματικοί ήρωες, οι τραγικοί του ήρωες και ο Παπαδιαμάντης αναδεικνύει το μεγαλείο της ψυχής, τα πάθη και την ομορφιά τους. Κάτι που ελάχιστοι λογοτέχνες έχουν κάνει, όχι μόνο στην εποχή του αλλά και σήμερα, καθώς προβάλλουν στους λαϊκούς ανθρώπους τα δικά τους κοινωνικά στερεότυπα και τις προκαταλήψεις και τους απαξιώνουν…
Όμως μεγάλη υπήρξε η προσφορά του Παπαδιαμάντη και στο μυθιστόρημα και μάλιστα το ιστορικό μυθιστόρημα. Τα μυθιστορήματά του «Έμποροι των Εθνών» και «Η Γυφτοπούλα» αποτελούν συγγραφικά επιτεύγματα και φωτίζουν με τον πιο διορατικό και εμπνευσμένο τρόπο τα ζητήματα καταγωγής του ελληνικού έθνους. Από την άλλη μεριά το μυθιστόρημα «Χρήστος Μηλιώνης», θεωρείται από τα καλύτερα ιστορικά μυθιστορήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ένα βιβλίο που θα έπρεπε να ξαναδιαβαστεί σήμερα. Εδώ ο Παπαδιαμάντης μιλά για την Επανάσταση που δεν δικαιώθηκε καθώς οι ξενόδουλοι άκαπνοι, «σοφολογιότατοι» πρόδωσαν το λαό και τον αγώνα του για ελευθερία… ‘Όσο για τη «Φόνισσα» που οι περισσότεροι θεωρούν ότι είναι το αριστούργημά του, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος τη χαρακτήρισε «τραγωδίαν μεγαλοπρεπεστάτη».
Ανάμεσα σε δυο πυρά:
Συντηρητικός για τους δημοτικιστές,
επαναστάτης για τους καθαρευουσιάνους….
Σημείο σημείο τριβής υπήρξε και η γλώσσα του. Η μελωδική, βαθειά συναισθηματική, σχεδόν εκκλησιαστική καθαρεύουσα των έργων του, έκανε τόσο τους δημοτικιστές όσο και τους καθαρευουσιάνους να τον κοιτούν με καχυποψία!… Οι δημοτικιστές συμφωνούσαν με τη θεματολογία και τις ιδέες του, 
αλλά διαφωνούσαν με τη γλώσσα. Από την άλλη μεριά οι καθαρευουσιάνοι συμφωνούσαν με τη γλώσσα, αλλά δεν μπορούσαν να δεχτούν τη θεματολογία και τις ιδέες του. Κανείς από τους δύο δεν μπορούσε να διακρίνει τη βυζαντινή αυστηρότητα και ομορφιά με την οποία ο μεγάλος πεζογράφος χρωμάτιζε τους λογοτεχνικούς του πίνακες, μεταμορφώνοντας τη ζωή των ανθρώπων του λαού σε βίους αγίων…
Ο Παπαδιαμάντης και οι λογοτέχνες
Ελάχιστοι επίσης μπόρεσαν να συναισθανθούν την αγνότητα της ψυχής του, ενόσω ζούσε. Μόνο μετά το θάνατό του, μόνον τότε άρχισαν να το εξυμνούν. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραψε «ο Παπαδιαμάντης δεν εψεύτηκε ποτέ, δεν εμιμήθη ποτέ, δεν έπροσποιήθη ποτέ, δεν εκιβδηλοποίησε ποτέ. Εκοψε μόνον ολόχρυσα νομίσματα από το μεταλλείον της ψυχής του, της αγνής καί αδιάφθορου (…). Επίσης ο Παύλος Νιρβάνας το 1906 σημείωσε πραγματικά προφητικά: ««Εκείνος πού θα δώσει μίαν ημέραν μακρινήν(…) την εικόνα του Παπαδιαμάντη, του πρώτου και μοναδικού της εποχής μας, δεν πρέπει να χωρίσει ποτέ τον συγγραφέα από τον άνθρωπον (…). Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι γραμματάνθρωπος, είναι ποιητής»
Το 1941 το περιοδικό «Νέα Εστία» έκανε πολυσέλιδο αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και έγραψε γι αυτόν μια πλειάδα λογοτεχνών, από τον Άγγελο Σικελιανό και τον Άγγελο Τερζάκη, μέχρι τον Ηλία Βενέζη και τον Μ. Καραγάτση. Το Μάρτιο του 1951 άλλωστε η «Νέα Εστία» αφιέρωσε όλο το τεύχος της στον μεγάλο Σκιαθίτη για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του.
Ανάμεσα σε εκείνους που έγραψαν για τον Παπαδιαμάντη ήταν ο Κωστής Παλαμάς αλλά και ο νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης που σημειώνει μεταξύ άλλων στο εξαιρετικό του δοκίμιο «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» (Εκδόσεις Ύψιλον) «Το φως του Παπαδιαμάντη βρίσκεται μάλλον πιο κοντά στο πανάρχαιο λυχνάρι. Αλλά σ’ ένα λυχνάρι το φως, αν υπάρχει, οφείλεται στο λάδι. Θησαυρισμένο το δικό του από τους ελαιώνες των παιδικών του χρόνων, άργησε ν’ ανέβει στο φιτίλι.»
Ένας πρώιμος αναρχικός, ένας ιδεαλιστής για τον οποίο η λογοτεχνία υπήρξε η δημιουργική φυγή από μία ασφυκτική και πεζή πραγματικότητα. Αυτός υπήρξε ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το έργο του χαρακτηρίζεται από ομορφιά, διεισδυτικότητα στην ψυχογραφία των ανθρώπων, τρυφερότητα και βαθειά αποδοχή για την διαφορετικότητα για την οποία σήμερα γράφονται πολλά παχιά λόγια. Από το έργο του αναβλύζει αγάπη, ανθρωπιά και κατανόηση για όλους τους αδύναμους. Ακόμη και για τον φονιά, ακόμη και για τον τρελό, ακόμη και για τον αλαφροΐσκιωτο….
Σχετικά Θέματα (Links)
-Μια λοξή ανάγνωση στη «Γυφτοπούλα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (Part 1 0f 3) Του Ηλία Καφάογλου
